40792 img446 (3)

20 Sacrum i profanum

strzeni dokonuje się akt transcendowania świata świeckiego. Na wcześniejszych etapach rozwoju kultury tę możliwość transcendowania wyraża się za pomocą różnych symbolicznych wyobrażeń otworu: tu, w tym świętym otoczeniu, można nawiązać kontakt z bogami, muszą więc być jakieś „drzwi” prowadzące ku górze, przez które bogowie mogą zstępować na ziemię, przez które też ludzie mogą symbolicznie wstępować do nieba. Wkrótce się przekonamy, że dotyczy to wielu religii: świątynia stanowi „otwór” ku górze, stanowi gwarancję łączności ze światem bogów.

Z każdą przestrzenią świętą wiąże się jakaś hiero-fania, inwazja świętości, za sprawą której pewien obszar zostaje wyrwany ze swego kosmicznego otoczenia i poddany przemianie jakościowej. Kiedy Jakub w ucieczce do Charanu ujrzał we śnie drabinę prowadzącą do nieba, po której zstępowali i wstępowali aniołowie, kiedy usłyszał głos Pana mówiący „Ja jestem Jahwe, Bóg Abrahama i Bóg Izaaka”, obudził się, zdjęty trwogą, i zawołał: „O, jakże miejsce to przejmuje grozą! Prawdziwie jest to dom Boga i brama do nieba!”¹. Następnie zaś wziął kamień, który położył sobie pod głowę, postawił go jako stelę i rozlał na nim oliwę, i dał temu miejscu nazwę Betel, to jest Dom Boga. Symbolizm zawarty w wyrażeniu „brama do nieba” jest bogaty i bardzo złożony; teofania uświęca dane miejsce właśnie dlatego, że sprawia, iż otwiera się ono „ku górze”, że nawiązuje ono łączność z niebem jako paradoksalny punkt przejścia z jednej formy bycia do drugiej. W trakcie tego studium znajdziemy jeszcze lepsze przykłady miejsc świętych będących „bramą do nieba”, funkcjonujących jako miejsca przejścia pomiędzy ziemią a niebem.

W wielu wypadkach nawet nie trzeba teofanii czy hierofanii we właściwym tego słowa znaczeniu: wystarczy z n a k, by objawić świętość miejsca. „Marabut (kapłan), który pod koniec XVI wieku założył El--Hemel, spędził noc u źródła — laskę wędrowną wsadził do ziemi. Kiedy rano obudził się i chciał wyruszyć w dalszą drogę, sięgnął po laskę i zobaczył, że zapuściła korzenie, a u góry wypuściła pączki. Marabut dostrzegł w tym znaku wolę Bożą i założył swą siedzibę w tym właśnie miejscu.” Albowiem znak, któremu przysługuje znaczenie religijne, niesie z sobą element czegoś absolutnego, kładzie kres rela-tywności i chaosowi. Coś, co nie jest z tego świata, natarczywie domagało się rozpoznania, tym samym zaś wytyczyło kierunek czy przepisało pewien sposób zachowania.

Jeśli znak się nie objawia, człowiek sam go sprowadza, a więc na przykład wykonuje coś w rodzaju zaklinania, przy czym korzysta z pomocy zwierząt; wskazują one miejsce nadające się do ustanowienia przybytku świętego lub odpowiednie do założenia wioski. Chodzi tu o zaklinanie za pomocą świętych formuł i postaci, które umożliwiają orientację w przestrzeni homogenicznej. Człowiek pożąda znaku, który położyłby kres napięciu i lękowi zrodzonemu z bezradności, zatem takiego znaku, który ustanowiłby punkt stały. Człowiek ściga więc dzikie zwierzę i zakłada święty przybytek w miejscu, gdzie go dopadnie; albo wypuszcza na wolność oswojone zwierzę — na przykład byka — po upływie kilku dni udaje się na poszukiwanie i składa w ofierze tam, gdzie go znajduje. Potem zaś buduje w tym miejscu ołtarz, a wokół ołtarza zakłada osiedle. We wszystkich tych wypadkach to zwierzęta objawiają świętość miejsca, co oznacza, że ludzie nie wybierają go podług

1

Rdz XXVIII 13 i 17; przełożył ks. Czesław Jakubiec. [Przyp. tłum.]