Pozytywizm leksykon literatury polskiej8

wielu wybitnych osobistości, zdjęć różnych budynków, fabryk, maszyn, scen z życia miejskiego, reprodukcji obrazów itd Pisma te dostarczają bardzo cennej dokumentacji ikonograficznej.

Wszystkie wymienione tytuły zaliczane są do „starej prasy", cechowały się tradycjonalizmem i konserwatyzmem w kwestiach światopoglądowych, były niechętne „nowinkom" z Zachodu jako zjawiskom niemoralnym. Z tych względów nie akceptowały > emancypacji kobiet, przeciwstawiając jej ideał świętości rodziny i dawnych cnót niewieścich (matki-Polki, strażniczki tradycji, religii i ogniska domowego). Wiele miejsca pisma te poświęcały przeszłości narodowej, opisując zabytki („starożytności słowiańskie”), drukując życiorysy wybitnych postaci jako wzorów do naśladowania. Zajmowały się też problematyką etnograficzną: obyczajami i twórczością ludową (w tym czasie Oskar Kolberg wydawał cierpliwie kolejne tomy pomnikowego dzieła Lud, stanowiącego do dziś kopalnię wiedzy o kulturze i twórczości ludowej). Propagowały takie cnoty życia wiejskiego, jak prostoduszność, poczciwość, przywiązanie do religii i abstynencję. Dbały o rozwój oświaty, nad którą powinny czuwać dwór i plebania. Tworzyły też model nowoczesnego ziemianina, wprowadzającego maszyny do prac potowych i współpracującego z chłopami (karykaturą takiego postępowca jest „szwagierek” z > Placówki Prusa; > wieś). Popierały też postęp w przemyśle, a problemy ubóstwa klasy robotniczej usiłowały rozwiązać przez działalność filantropijną oraz namawianie do harmonijnej współpracy kapitalistów i robotników.

Osobne miejsce zajmuje pozytywistyczna prasa „młodych": > „Przegląd Tygodniowy” (1866-1903) Adama Wiślickiego, > „Niwa" (1872-1905, dwutygodnik) Juliana Ochorowicza i innych, „Opiekun Domowy" (1865-1876) Wacława Szaniawskiego oraz „Prawda" (1881-1915) Świętochowskiego. Pisma te sformułowały wszystkie podstawowe hasta społeczne i literackie, znamienne dla nowego kierunku. Wymienić jeszcze należy tygodnik geograficzny > „Wędrowiec”, objęty w I. 1883-1887 przez naturalistów.

W > Galicji - Krakowie, Lwowie i innych miastach - czasopiśmiennictwo cieszyło się większą swobodą. Podzielone na prasę konserwatywną i demokratyczną prowadziło nieustające walki polityczne, często nie przebierając w środkach i posługując się paszkwilem. Orientację zachowawczą reprezentowały: ceniony dziennik krakowski „Czas" (1849-1939) Maurycego Manna i „Przegląd Lwowski" (1871-1883) Edwarda Podolskiego, demokratyczną: (ze zmieniającymi się nieraz poglądami) „Gazeta Narodowa" (1862-1915) Jana Dobrzańskiego i „Dziennik Polski” (1869-1905) > Jana Lama. Gazety te odegrały zasadniczą rolę w kształtowaniu opinii publicznej, znacznie większą niż tygodniki, nie mogące uzyskać większej stabilności, wychodzące po kilka zaledwie lat.

W zaborze pruskim najpoważniejszym periodykiem był „Dziennik Poznański" (1859-1939). Wydawano też gazety na emigracji. Ważną rolę odegrał

IuMorsburskl „Kraj" (1882 1909) I ro/mn Plllza, który drukował nieraz artykuły zatrzymane w > Królestwie Polskim pr/oz cenzurę.

Wymienić należy także pisma dla kobiet („Bluszcz", 1865-1939), periodyki beletrystyczne, miesięczniki naukowo-llterackie („Biblioteka Warszawska", 1841-1914; „Ateneum", 1876-1901, reprezentujące pozytywistyczny nurt w badaniach historycznoliterackich), tygodniki humorystyczne (> humor) oraz liczne czasopisma dla ludu, zawierające porady gospodarskie i domowe, opowiadania umoralniające, żywoty świętych itd. Poważnym periodykiem, gromadzącym unikatowy materiał folklorystyczny, była „Wista" (1887-1905, pod redakcją > Artura Gruszeckiego i Jana Karłowicza). Wszystkie te czasopisma wykazywały zainteresowania sprawami literackimi, umieszczały teksty fabularne, recenzje, artykuły polemiczne. Najżywiej reagowały na aktualny stan piśmiennictwa w okresie „sporu młodej i starej pra-•ty", zainicjowanego w stałej rubryce „Przeglądu Tygodniowego" - Echa warszawskie. Ów spór przebiegał w I. 1871-1874, doprowadził do wyostrzenia stanowisk, wywołał ferment sprzyjający lansowaniu nowych idei, schodził jednak często na manowce, prowokował do niewybrednych wycieczek osobistych, zużył niepotrzebnie wiele sit; Sienkiewicz nazwał tę walkę „ru-chawką dziennikarską”, a Prus pisał ostentacyjnie humorystyczne Listy ze starego obozu. Podział na dwa obozy byt nieco sztuczny: „stara prasa" nie była wcale stara (po > powstaniu styczniowym przejmowali ją nowi redaktorzy, wśród współpracowników mieli wielu absolwentów > Szkoły Głównej Warszawskiej, jak w prasie młodej), drukowała utwory należące do > literatury tendencyjnej; wszyscy prawie pozytywiści (> Eliza Orzeszkowa, Sienkiewicz, Prus) publikowali w odcinkach swoje powieści i nowele właśnie w prasie starej; np. najbardziej zwalczany „Kurier Warszawski" wydrukował m m. > Janka Muzykanta, Sierocą dolę, Michałka i > Anielkę, kobiecy „Bluszcz” Powracającą falę, „Gazeta Polska" radykalne > Szkice węglem,

„ tygodnik Mód i Powieści" Martę, „Tygodnik Ilustrowany" wiele wybitnych utworów realistycznych.

Czechow Antoni

(1860, Tagenrog w Rosji - 1904, Badenweiler w Niemczech). Dramaturg, nowelista, autor humoresek i > felietonów. W obrazkach obyczajowych opisywał historie z życia różnych warstw społecznych, przede wszystkim urzędników i ziemiaństwa (Śmierć urzędnika, 1883; Kameleon, 1884). Odezwał się w nim lekarz, naukowiec i społecznik w Niewielkiej historii (1889) ma/ w Sali nr 6, a także w głośnym szkicu historycznym Sachalin (1895), dokładnie opisującym miejsce zsyłek i katorgi. Mistrzowsko portretował potu.i kobiece w Trzpiotce (1892). Annie na szyi (1895), Damie z pieskiem (I899). Sławę przyniosły mu dramaty: Platonów (1891), Mewa (1896), Wuja-