r6

Posłowie Tajemnica rysunku

Jeśli „świadectwami prawdy najprawdziwszej o wybitnej jednostce sq jej dokonania"¹, to przypominając sylwetkę Janusza Lalewicza (1939-1985) wypada skoncentrować się przede wszystkim na przypomnieniu jego dorobku jako uczonego. Twórczość naukowa Lalewicza zajmuje bowiem odrębne miejsce w ramach przełomu, jaki dokonywał się w polskiej nauce o literaturze lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Jedną z cech tego przełomu było zrozumienie se-miotycznego wymiaru zjawisk literackich, a w konsekwencji traktowanie utworu literackiego jako tekstu, który realizuje różne systemy znakowe kultury, a literatury jako jednej z form społecznej komunikacji. Przyjęcie takiego punktu widzenia implikowało z jednej strony odrzucenie dominującej dotychczas w badaniach ekspresyjnej lub mimetycznej koncepcji sztuki, z drugiej zaś konieczność wypracowania aparatury pojęciowej, która pozwoli opisywać różne typy tekstów literackich oraz zmienny historycznie i społecznie sposób ich funkcjonowania.

Lalewicz doskonale rozumiał i w pełni akceptował założenia strukturalistycznego myślenia o kulturze. Zawdzięczał to nie tylko swoim zainteresowaniom, ale i nietypowemu jak na literaturoznawcę wykształceniu. Ukończone w 1964 roku studia romanistyczne dały mu gruntowną i krytycznie przemyślaną znajomość lingwistyki strukturalnej oraz umożliwiły wcześniejszy kontakt z pracami „papieża strukturalizmu", Claude'a Levi-Straussa, i z socjologicznymi ujęciami literatury Roberta Escarpita. Z kolei studia filozoficzne (1963-1968) nauczyły go jasnego definiowania pojęć, mistrzowsko opanowanej umiejętności rozróżniania aspektów analizowanego zagadnienia, odwagi zadawania pytań elementarnych i kwestionowania różnych potocznych oczywistości; miał zresztą znakomitych nauczycieli: Bronisława Baczkę, Leszka Kołakowskiego, Krzysztofa Pomiana i Romana Suszkę. Wiedzę o różnych typach historycznych kultur łączył Lalewicz z opartą na spostrzegawczości i socjologicznej wyobraźni znajomością kultury współczesnej. Był z temperamentu teoretykiem. Bliski był mu także ideał wiedzy obiektywnej i empirycznie sprawdzalnej; dlatego dokładnie odróżniał dyskurs naukowy od eseistycznego i krytycznego. Stałą cechą jego postawy intelektualnej była także bogata skala zainteresowań; oprócz języka i literatury zajmował się problemami filozofii nauki, historii myśli filozoficznej i sztuki.

Rozpoczynając na początku 1972 roku pracę w założonym i kierowanym przez Stefana Żółkiewskiego Zakładzie Badań Kultury Literackiej IBL, miał Lalewicz jasno sformułowany cel badawczy: teoretyczna charakterystyka współczesnej komunikacji literackiej. Funkcjonujące wówczas propozycje ujęcia tej problematyki wydawały mu się niezadowalające. Strukturalistyczna lingwistyka, której procedury uważane były za metodologiczny wzór postępowania badawczego, nie wypracowała systematycznego opisu pragmatycznego wymiaru komunikacji językowej. Poetyka historyczna koncentrowała się głównie na tekście i jego związkach z tradycją. Pojęcie „kultury literackiej" wydawało mu się za szerokie i niejednorodne teoretycznie.

Trzeba było zaczynać od oczyszczenia przedpola. Lalewicz odróżnił precyzyjnie komunikację językową od komunikacji przy pomocy pisma i druku. Opisał główne elementy każdej z nich oraz wzajemne związki tych składników. Określił miejsce literatury (ustnej, pisanej i drukowanej) w każdej z wyróżnionych form komunikacji. Wyniki przedstawił w pracy doktorskiej pt. Komunikacja językowa i literatura². Nowatorstwo tej pracy zostało docenione. Wydział I Nauk Społecznych PAN uho-