R IV s 11

144 40 PRAC BADAWCZYCH, KTÓRE ZMIENIŁY OBLICZE PSYCHOLOGII

Można też zmierzyć zachowanie organizmu w reakcji na ten bodziec. Tego, co się działo w organizmie pomiędzy tymi dwoma zdarzeniami, nie można było obserwo wad ani mierzyć, a zatem to cos nie mogło być przedmiotem badań, czyli było nieważne. Zgodnie z tym punktem widzenia, kiedy szczur uczył się coraz szybciej pokonywać labirynt i popełniał coraz mniej błędów, proces uczenia się składał się z następujących po sobie bodźców i prawidłowych reakcji, nagradzanych pożywieniem na końcu labiryntu. Ten ograniczony do związku bodziec - reakcja koneksjoni-styczny punkt widzenia na zachowanie był rdzeniem behawioryzmu i zdominował pierwsze pięćdziesiąt lat krótkiej historii psychologii.

Jednak w latach trzydziestych i czterdziestych XX wieku niewielka grupa od-stępców, z Tolmanem na czele, utrzymywała, że w uczącym się organizmie dzieje się znacznie więcej niż tylko reagowanie na bodźce. Tolman zaproponował dwie modyfikacje powszechnie panujących poglądów. Po pierwsze, prawdziwego charakteru i złożoności uczenia się nie można w pełni zrozumieć bez zbadania wewnętrznych procesów umysłowych towarzyszących możliwym do zaobserwowania bodźcom i reakcjom. Tolman w swoim słynnym artykule z 1948 roku, będącym przedmiotem niniejszego omówienia, stwierdził:

Jesteśmy przekonani, że w trakcie uczenia się w mózgu szczura powstaje coś na kształt mapy terenu. Podzielamy poglądy tamtej szkoły [bodziec - reakcja], że szczur biegnący przez labirynt ma kontakt z bodźcami i w końcu w wyniku działania tych bodźców reakcja rzeczywiście występuje. Jednak myślimy, że procesy zachodzące w tym czasie w mózgu są bardziej skomplikowane, układające się we wzorce i często bardziej [...] autonomiczne, niż uważają zwolennicy psychologii opartej na związku bodziec - reakcja (s. 192).

Druga zaproponowana przez Tolmana modyfikacja dotyczyła tego, że chociaż nie można bezpośrednio obserwować wewnętrznych procesów poznawczych, to jednak można wyciągać na ich temat obiektywne i naukowe wnioski na podstawie poddających się obserwacji zachowań.

METODA I WYNIKI

W artykule z 1948 roku Tolman na poparcie swoich poglądów przedstawia liczne prace badawcze, wszystkie dotyczące uczenia się pokonywania labiryntów przez szczury. Omówimy tutaj dwie z nich, które w sposób wyraźny i zwięzły ilustrują to stanowisko teoretyczne.

Pierwsza z nich to eksperyment dotyczący utajonego uczenia się. Szczury podzielono na trzy grupy. Grupę K, czyli kontrolną, przydzielono do trudnego labiryntu z zachowaniem standardowych procedur, polegających na tym, że szczury raz dziennie musiały znajdować wyjście z labiryntu, przy czym na jego końcu czekała na nie nagroda w postaci pożywienia. Grupa B (bez nagrody) była umieszczana

_Rycino 4.3_

Utajone uczenie się: Współczynnik błędów podczas uczenia się znajdowania wyjścia z labiryntu

(adaptacja ze s. 195)

w labiryncie także jeden raz każdego dnia, z tym, że szczury nie znajdowały pożywienia na końcu labiryntu ani nie otrzymywały żadnej innej nagrody za swoje zachowanie w labiryncie. Grupa O (opóźniona nagroda) była traktowana dokładnie tak samo jak grupa B przez pierwsze dziesięć dni eksperymentu, ale począwszy od jedenastego dnia, codziennie na końcu labiryntu szczury znajdowały pożywienie. Rycina 4.3 przedstawia wyniki trzech grup na podstawie średniej liczby błędów (wbiegnięcie w ślepy korytarz) popełnionych przez każdą z grup.

Jak widać na wykresie, szczury z grupy B i O nie nauczyły się zbyt wiele na temat labiryntu, kiedy nie otrzymywały nagrody za wydostanie się z niego. Szczurom z grupy kontrolnej niemal doskonałe opanowanie poruszania się po labiryncie zajęło około dwóch tygodni. Jednak kiedy szczury z grupy O odkryły powód, dla którego miałyby znajdować wyjście z labiryntu (pożywienie!), nauczyły się w nim poruszać w stopniu niemal doskonałym w czasie nie dłuższym niż trzy dni (od dnia 11. do dnia 13.). Jedynym możliwym wyjaśnieniem tego odkrycia jest to, że w ciągu tych dziesięciu dni, kiedy szczury przechadzały się po labiryncie, poznały go lepiej, niż mogło się wydawać. Tolman stwierdził: „Kiedy [...] wiedziały, że dostaną pożywienie, dowiodły, że podczas wcześniejszych nienagradzanych prób nauczyły się wiele na temat tego, gdzie są ślepe korytarze. Tworzyły sobie «mapę», którą mogły wykorzystać, kiedy tylko miały do tego motywację” (s. 195).