23724 R III s 11

112

40 PRAC BADAWCZYCH, KTÓRE ZMIENIŁY OBLICZE PSYCHOLOGII

W końcu odbyło się wygaszanie nabytych zachowań ptaków. Wzmacnianie w klatce do testowania zostało przerwane. Kiedy to się stało, przesądne zachowania stopniowo zanikały, aż w końcu znikły zupełnie. Jednak w wypadku tańczącego gołębia, któremu zwiększano odstępy pomiędzy wzmocnieniami aż do minuty, zarejestrowano ponad 10 000 reakcji, zanim reakcja uległa wygaszeniu.

OMÓWIENIE

Skinner najwyraźniej wyuczył sześć gołębi przesądnych zachowań. On sam wyjaśnia jednak swoje odkrycia ostrożniej i skromniej: „Można powiedzieć, że eksperyment ukazał pewien rodzaj przesądów. Ptak zachowuje się tak, jak gdyby był związek przyczynowy pomiędzy jego zachowaniem a otrzymywaniem pokarmu, chociaż takiego związku nie ma” (s. 171).

Następnym krokiem byłoby zastosowanie tych odkryć u człowieka. Z pewnością potrafisz, bez trudu, przywołać analogiczne zachowania ludzi. Skinner opisuje „gracza w kręgle, który wypuścił kulę na tor, ale zachowuje się tak, jakby nadal miał nad nią kontrolę, obracając i skręcając rękę” (s. 171). Wiemy, że takie zachowanie nie ma żadnego wpływu na toczącą się kulę, która znajduje się już w połowie swojego toru. Tak jak Skinner podkreśla w swojej pracy badawczej, pokarm pojawiał się niezależnie od tego, co zrobił ptak.

Dodatkowo Skinner zauważył w swoim artykule, że niezupełnie jest prawdą to, iż nie ma związku pomiędzy ruchami wykonywanymi przez gracza a kierunkiem toczenia się kuli. Prawdą jest, że po tym, jak gracz wypuści kulę z dłoni, ,jego zachowanie nie ma wpływu na kulę, ale zachowanie kuli ma wpływ na gracza” (s. 171). Innymi słowy, może się zdarzyć, że niekiedy kula potoczy się zgodnie z kierunkiem ruchów ciała gracza. Ten ruch kuli, w połączeniu z taką konsekwencją, jak strike¹ lub spare² jest wystarczający, aby przypadkowo wzmocnić zachowanie gracza polegające na obracaniu się i aby podtrzymać przesąd.

Na przykładzie gołębia, który wykonywał swój taniec 10 000 razy, zanim zrezygnował z tego zachowania, wykazano, dlaczego przesądy są tak odporne na wygaszanie. Jeżeli jakieś zachowanie jest wzmacniane od czasu do czasu, to jego przerwanie jest bardzo trudne. Dzieje się tak z powodu dużych oczekiwań, że przesądne zachowanie przyniesie skutek w postaci konsekwencji wzmacniających. Możemy sobie wyobrazić, że gdyby to połączenie było obecne przez cały czas, a potem znikło, to zachowanie szybko by ustało. Jednak u ludzi przypadkowe wzmocnienia zazwyczaj się pojawiają w dużych odstępach czasowych, dlatego przesądne zachowania mogą się utrzymywać przez całe życie człowieka.

KRYTYKA I KOLEJNE BADANIA

Jak już wspomniano, teorie i badania Skinnera były zawsze przedmiotem wielkich i niekiedy namiętnych sporów. Zgodnie z innymi teoretycznymi podejściami do zachowań ludzkich ortodoksyjna perspektywa behawiorystyczna nie dostarcza wyjaśnień wielu procesów psychologicznych, które mają podstawowe znaczenie dla człowieka. Carl Rogers, twórca psychologii humanistycznej, powszechnie znany ze swoich sporów ze Skinnerem, tak podsumował to krytyczne wobec teorii Skinnera stanowisko:

W świecie wewnętrznych znaczeń psychologia humanistyczna zagłębia się w tematy, które dla behawiorystów są niezrozumiałe: dążenia, cele, wartości, wybory, postrzeganie samego siebie, postrzeganie innych, konstrukty osobiste, za pomocą których tworzymy nasz świat [...], cały fenomenologiczny świat jednostki wraz z należącą do niego tkanką znaczeń. Ortodoksyjni beha-wioryści nie mają dostępu do żadnego z aspektów tego świata. A jednak niewątpliwe jest znaczenie tych elementów dla zachowań człowieka (Rogers, 1964, s. 119).

Z kolei behawioryści dowodzili, że wszystkie te cechy ludzkie poddają się analizie behawioralnej. Kluczem jest właściwa interpretacja zachowań i konsekwencji, które się do nich przyczyniają. (Pełne omówienie tych kwestii zob. Skinner, 1974)

W kwestii przesądów panuje jednak większa zgodność i raczej powszechnie się uznaje, że na ich powstawanie wpływają procesy uczenia się. Eksperyment przeprowadzony w 1961 roku (Bruner i Revuski) wykazał, jak łatwo się tworzą przesądy u ludzi. Czterech uczniów szkoły średniej posadzono przed czterema przyciskami telegrafu. Powiedziano im, że za każdym razem, gdy nacisną prawidłowy klawisz, zadzwoni dzwonek, zapali się czerwona lampka, a oni zarobią 5 centów. Prawidłową reakcją było wciśnięcie klawisza numer 3. Jednak, podobnie jak w badaniu Skinnera, naciśnięcie przycisku numer 3 powodowało pożądane wzmocnienie dopiero po 10 sekundach. W tym czasie uczniowie próbowali przyciskać różne kombinacje innych klawiszy. W którymś momencie wciskali jeszcze raz trzeci klawisz i otrzymywali wzmocnienie. Wyniki były takie same dla wszystkich uczniów. Po pewnym czasie każdy z nich ustali! sobie wzorzec reakcji klawiszy (taki jak 1, 2, 4, 3, 1,2, 4, 3) powtarzany w kółko pomiędzy wzmocnieniami. Jedynie wciśnięcie klawisza 3 było wzmacnianym zachowaniem; naciskanie innych klawiszy w określonej kolejności było całkowitym przesądem. Uczniowie nie tylko zachowali się przesądnie, ale również każdy z nich był przekonany, że naciskanie innych klawiszy było konieczne, żeby „ustawić” wzmacniany klawisz. Nie zdawali sobie sprawy z tego, że ich zachowanie jest przesądne.

Strike (ang.) - przewrócenie wszystkich kręgli w jednym rzucie (przyp. red.).

Spare (ang.) - strącenie wszystkich kręgli w dwóch rzutach (przyp. red.).