R III s 10

110

40 PRAC BADAWCZYCH, KTÓRE ZMIENIŁY OBLICZE PSYCHOLOGII

twierdził, że przesądne zachowania można wyjaśnić tak samo jak wszelkie inne działania - za pomocą zasad warunkowania sprawczego. Aby to udowodnić, przeprowadził eksperyment.

STANOWISKO TEORETYCZNE

Zastanów się nad tym, czy zachowywałeś(-aś) się kiedyś przesądnie. Czy stuka-łeś(-aś) w niemalowane drewno, unikałeś(-aś) przechodzenia pod drabiną, stawania na złączeniach płytek chodnika, nosiłeś(-aś) przy sobie monetę na szczęście lub jakiś amulet, w czasie gry rzucałeś(-aś) kostką w określony sposób, zmieniałeś(-aś) swoje plany z powodu horoskopu? Można zapewne powiedzieć, że każdy człowiek uległ kiedyś jakiemuś przesądowi, nawet jeśli nie każdy do tego się przyznaje. Skin-ner twierdził, że ludzie robią to dlatego, że wierzą w związek pomiędzy przesądnym zachowaniem a wzmacniającą konsekwencją, nawet jeżeli w rzeczywistości nie ma takiego związku. Związek ten powstał, ponieważ zachowanie (takie jak pewien sposób rzucania kostką) zostało przypadkowo wzmocnione (na przykład przez dobry rzut) raz, dwukrotnie, kilka razy. Skinner nazwał to wzmocnieniem przypadkowym, bez związku z zachowaniem, nagrodą niezależną od jakiegokolwiek konkretnego zachowania. Wierzymy, że pomiędzy zachowaniem a nagrodą jest związek przyczynowy, podczas gdy w rzeczywistości takiego związku nie ma.

„A jeżeli sądzicie, że takie działania są cechą wyłącznie ludzką - mógłby powiedzieć Skinner - stworzę przesądnego gołębia”.

METODA

Aby wyjaśnić, na czym polegała zastosowana w tym eksperymencie metoda, konieczne jest opisanie skrzynki Skinnera. Zasada działania skrzynki Skinnera (lub komory do warunkowania, jak ją nazywał uczony) jest bardzo prosta. Skrzynka Skinnera składa się z prawie pustej klatki lub skrzynki - jedynie z talerzem lub tacką, na które można dozować pożywienie. Pozwala to badaczowi kontrolować czas otrzymywania przez zwierzę wzmocnienia, na przykład w postaci ziaren pokarmu. W pierwszych komorach do warunkowania znajdowała się również dźwignia, po której naciśnięciu dozowany był pokarm. Umieszczony w jednej z takich skrzynek szczur (Skinner w początkowych eksperymentach używał szczurów) prędzej czy później, metodą prób i błędów, uczył się naciskania dźwigni w celu zdobycia pożywienia. Inną możliwością była kontrola dozownika przez badacza w celu wzmocnienia konkretnego zachowania. Później się okazało, że gołębie doskonale się nadają do eksperymentów związanych z warunkowaniem i w komorach do warunkowania dźwignie, które trzeba było naciskać, zastąpiono płytkami do dziobania.

Taką klatkę wykorzystano w badaniach, które omawiamy, jednak wprowadzono w niej jedną ważną zmianę. Aby przeprowadzić analizę przesądnych zachowań, dozownik zamontowano tak, aby pokarm spadał na tackę co piętnaście sekund. W ten sposób osiągnięto wzmacnianie bez związku z zachowaniem. Innymi słowy, zwierzę - niezależnie od tego, co robiło - co piętnaście sekund dostawało nagrodę.

Badano osiem gołębi. Przez kilka dni ptaki były niedokarmiane po to, aby w trakcie testów były głodne i miały wysoką motywację do zdobywania pożywienia w zamian za pewne zachowania (to zwiększa siłę wzmocnienia). Każdy gołąb był umieszczany na kilka minut dziennie w klatce do eksperymentów, pozostawiano go w niej, aby robił to, co gołębie zwykle robią. W tym czasie co piętnaście sekund dostarczano wzmocnienie (ziarno). Po kilku dniach takiego warunkowania dwóch niezależnych obserwatorów rejestrowało zachowania ptaków w klatce.

WYNIKI

Oto, co pisze na ten temat Skinner:

W sześciu przypadkach na osiem reakcje były tak wyraźne, że obydwaj obserwatorzy w pełni się zgadzali w ocenie zdarzeń. Jeden z ptaków został uwarunkowany, aby się kręcił po klatce w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara, robiąc dwa lub trzy obroty pomiędzy wystąpieniami bodźców wzmacniających. Inny wielokrotnie wpychał głowę w jeden z górnych rogów klatki. Trzeci odrzucał głowę, jak gdyby umieszczał ją pod niewidzialną poprzeczką, i wielokrotnie ją podnosił. U dwóch ptaków wystąpił wahadłowy ruch głowy i ciała, z wysuniętą naprzód głową huśtały się od lewej strony do prawej, przy czym po gwałtownym ruchu następował nieco wolniejszy powrót. Ciało podążało za ruchem i kiedy był on znaczny, gołąb robił kilka kroków. Inny ptak został uwarunkowany, aby wykonywać ruch jakby niepełnego dziobania albo pocierania skierowany ku podłodze, ale jednak bez dotykania jej (s. 168).

Przed wdrożeniem procedury warunkowania u żadnego z ptaków nie zaobserwowano takich zachowań. Nowe zachowania nie miały nic wspólnego ze zdobywaniem pożywienia. Jednak ptaki zachowywały się tak, jakby otrzymanie pokarmu zależało od wykonania pewnych czynności, zatem stały się przesądne.

Następnie Skinner sprawdził, co się stanie, jeśli wzmocnienie będzie dostarczane rzadziej. Jednemu z kołyszących głową gołębi stopniowo zwiększano odstępy pomiędzy dawkowaniem kolejnych porcji pokarmu, aż do osiągnięcia jednej minuty. W tym czasie ruchy ptaka się stały bardziej energiczne, a kroki tak wyraźne, że można było odnieść wrażenie, iż podczas minuty pomiędzy bodźcami wzmacniającymi gołąb wykonuje jakiś rodzaj tańca.