72504 R IV s 13

148 40 PRAC BADAWCZYCH, KTÓRE ZMIENIŁY OBLICZE PSYCHOLOGII

Jak widać, korytarz numer 6, który przebiega! około 10 cm od miejsca, gdzie poprzednio umieszczano nagrodę, został wybrany przez istotnie większą liczbę szczurów niż którykolwiek inny. Teoria bodziec - reakcja mogła przewidzieć, że szczury wybiorą trasę najbardziej zbliżoną pod względem kierunku do pierwszego zakrętu w oryginalnym labiryncie (korytarz 1 i.), ale tak się nie stało. „Wydaje się, że szczury opanowały nie tylko mapę trasy, na której są pokazane poznane przez nie korytarze wiodące do pożywienia, ale raczej bardziej obszerną i kompletną mapę, z której wynika, że pożywienie znajduje się po określonej stronie pokoju” (s. 204). Tolman rozszerzy! tu swoją teorię poza twierdzenie, że szczury, a być może również inne organizmy, nie wyłączając człowieka, tworzą mapy poznawcze trasy od punktu A do punktu Z. Wykazał, że nie są to po prostu mapy trasy od A do B, do C i tak dalej aż do Z, ale że są to bardziej obszerne, kompletne i pojęciowe mapy, dzięki którym organizmy wiedzą, na czym stoją pod względem poznawczym.

OMÓWIENIE

Końcowe uwagi Tolmana w jego artykule z 1948 roku dotyczyły tego właśnie rozróżnienia pomiędzy wąską mapką trasy a obszerną, kompletną mapą. Stosując swoje odkrycia do ludzi, Tolman sformułował teorię, że kompletne mapy naszego środowiska społecznego są korzystne dla ludzi, podczas gdy ograniczone mapki z trasą mogą prowadzić do negatywnych zjawisk, takich jak choroby psychiczne, uprzedzenia czy dyskryminacja. To rozumowanie opierało się na wynikach badań pokrewnych do tych, które zostały omówione powyżej. Okazało się, że w razie zbyt silnej motywacji (na przykład szczury były zbyt głodne) lub frustracji (zbyt wiele ślepych korytarzy) zwierzęta miały tendencję do tworzenia ograniczonych map i rzadziej potrafiły tworzyć kompletne mapy poznawcze, tak jak to robiły szczury w opisanych badaniach. Tolman, przypominając, że nie jest psychologiem klinicznym ani społecznym, zaproponował możliwe wyjaśnienie niektórych problemów występujących w społeczeństwie. Oto słowa Tolmana:

Ludzi wciąż od nowa zaślepiają nadmiernie gwałtowne motywacje i nazbyt intensywna frustracja; opanowuje ich ślepa [...] nienawiść do obcych. Wyrazem tej nienawiści jest cala gama zachowań, począwszy od dyskryminowania mniejszości, a skończywszy na pożogach o światowym zasięgu.

Co, w imię Boga lub psychologii, możemy uczynić? Jedyna odpowiedź, jakiej mogę udzielić, jest następująca: wychwalajmy cnotę rozumu, czyli kompletnych map poznawczych. [...] Nie pozwólmy, aby ktokolwiek stał się tak owładnięty emocjami, tak głodny, źle odziany i tak silnie zmotywowany, że będzie tworzyć tylko ograniczone mapki trasy. Każdy z nas [...] musi być tak spokojny i w takim stopniu syty, żeby potrafił tworzyć prawdziwie kompletne mapy. [...] Mówiąc krótko, musimy zapewnić sobie i naszym dzieciom (tak jak życzliwy eksperymentator swoim

szczurom) optymalne warunki z umiarkowaną motywacją i bez nadmiernej frustracji zawsze, kiedy stajemy przed wspaniałym, danym nam przez Boga labiryntem, jakim jest nasz świat (s. 208).

KOLEJNE BADANIA I NAJNOWSZA LITERATURA

W trakcie dziesięcioleci, jakie upłynęły od wczesnych publikacji Tolmana, przeprowadzono wiele badań, które potwierdziły jego teorie poznawczego uczenia się. Być może najbardziej znamiennym efektem idei i myśli Tolmana jest fakt, że psychologia poznawcza jest dzisiaj jedną z najbardziej twórczych i ważnych gałęzi nauk o zachowaniu człowieka. Zajmuje się ona badaniem wewnętrznych procesów poznawczych, których nie można obserwować. W psychologii dokonały się radykalne zmiany od czasów odległych zaledwie o kilka dziesięcioleci, kiedy uważano, że takie pojęcie, jak „umysł” nie może być przedmiotem badań naukowych. Obecnie powszechnie się uznaje, że to, w jaki sposób bodziec jest przetwarzany w umyśle poprzez takie procesy, jak spostrzeganie, skupianie uwagi, myślenie, oczekiwanie, pamiętanie i analizowanie, jest co najmniej równie ważne dla powstawania reakcji behawioralnej, jak sam bodziec, a może nawet od niego ważniejsze.

Teoria map poznawczych Tolmana wywarła wpływ na jeszcze jedną gałąź psychologii, zwaną psychologią środowiskową (lub ekologiczną). Ta dziedzina zajmuje się zależnościami pomiędzy zachowaniem człowieka a otaczającym go środowiskiem. Najważniejszy obszar badań psychologii środowiskowej dotyczy tego, jakie jest Twoje doświadczenie i myślenie związane z różnymi środowiskami w Twoim życiu, takimi jak Twoje miasto, sąsiedztwo, Twoja szkoła, budynek, w którym pracujesz. Badanie Twojego pojmowania tych miejsc nazywa się poznaniem środowiskowym, a stworzone przez Ciebie dokładne umysłowe reprezentacje tych miejsc określa się Tolmanowskim terminem map poznawczych. Wykorzystując podstawowe pojęcia Tolmana, psychologowie środowiskowi wywarli wpływ nie tylko na nasze rozumienie tego, czym jest dla ludzi ich środowisko, ale również tego, w jaki sposób można je projektować lub przystosowywać, aby lepiej pasowało do procesów tworzenia map poznawczych. Jednym z wiodących psychologów środowiskowych stosujących odkrycia Tolmana do ludzi jest Lynch (1960).

Lynch zaproponował pięć kategorii cech środowiskowych, które wykorzystujemy, tworząc mapy poznawcze. Ścieżki to spostrzegane arterie komunikacyjne, niezależnie od tego, czy ruch odbywa się samochodem, na piechotę, rowerem czy łodzią. Krawędzie to granice, które na naszych mapach poznawczych oddzielają jeden obszar od drugiego, ale nie funkcjonują jako ścieżki. Krawędzią może być na przykład kanion, ściana lub brzeg jeziora. Węzły to centralne punkty, takie jak park miejski, rondo lub fontanna, przy których zbiegają się ścieżki lub krawędzie. Sektory zajmują więcej miejsca w naszych umysłowych reprezentacjach i są określane przez jakąś wspólną cechę, na przykład sektor w teatrze lub rewir w restauracji. Wreszcie