ScannedImage 38

wiele dziedzin życia wyraźnie z nią niezwiązanych, co rodzi tak wysoki poziom generalizacji, że jego praktyczne zastosowanie staje się trudne.

Badania historyczne i antropologiczne pokazują, że istnieje wiele sposobów konstruowania życia społecznego, a co za tym idzie, wiele różnych konstrukcji porządku kosmicznego. Nie nastręcza to poważnych problemów, dopóki kontakty pomiędzy społeczeństwami są ograniczone, a zróżnicowanie owych sposobów niewielkie. Tam jednak, gdzie warunki owe nie mogły być spełnione, tradycyjne społeczeństwa akcentowały odmienności i granice pomiędzy grupami społecznymi. Różnice w manifestowaniu religii, wraz z towarzyszącymi im zachowaniami, były jednym z podstawowych sposobów wytyczania i utrzymywania tych granic. Używając terminologii lepiej przystającej do nowoczesnych warunków, można by powiedzieć, że w owych społeczeństwach przynależność do określonej grupy społecznej oznaczała także wyznawanie jej religii.

Także niektóre bardziej złożone, hierarchicznie uporządkowane społeczeństwa utożsamiały często przynależność religijną z przynależnością do grupy społecznej, ale dominujące grupy statusowe, chcąc rozciągnąć kontrolę na zróżnicowaniem społecznym, starały się narzucić społeczeństwu własną religię, zwykle w formie uniwersalnej kosmologii, która z norm i wartości klas wyższych, w tym także z jej kodeksu moralnego, czyniła standard zachowań mający obowiązywać wszystkich. Nie wykluczało to istnienia religii warstw niższych, a nawet stwarzało specyficzne warunki dla jej rozwoju, między innymi poprzez odróżnienie tradycji „wysokiej” od „niskiej” albo religii od przesądu. Te wszechogarniające ideologie religijne nie musiały wcale przenikać do klas niższych, najistotniejsze znaczenie miała bowiem ich obligatoryjna normatywność (Abercrombie et al., 1980; Wilson, 1982). Przynależność grupowa i określające je normy były nadal ściśle związane z porządkiem kosmicznym, teraz jednak grupę definiowano w sposób bardziej złożony na podstawie jednej religii obejmującej szersze spektrum faktycznych światopoglądów.

Wynikający stąd nacisk na uporządkowanie i generalizację¹ kodeksu moralnego przyczynił się do powstania bardziej jednolitych i hierarchicznych kosmologii, najpierw w formie hierarchicznych panteonów z dobrymi bogami na szczycie, a potem coraz częściej w formie monoteistycznych lub henoteistycznych wyobrażeń. Utożsamiały one, jak religie Abrahamowe, dobro moralne z pierwiastkiem transcendentnym, przyczyniając się do dalszej moralizacji religii, albo też, jak w koncepcjach tao, brahmanu czy nirwany, zakładały istnienie „transmoralnej” przestrzeni poza dobrem i złem. Ezoteryczny, mistyczny i elitarny społecznie charakter tych drugich koncepcji pokazuje, że zbyt duże oderwanie od zasad moralnych konkretnej grupy pozbawia religię szerszego wpływu na życie społeczne (por. Stark i Bain-bridge, 1987: 113-115). Podobnie jak w ascetycznych i mistycznych ruchach na Zachodzie, po raz pierwszy uległy tam wyraźnemu rozdzieleniu religijna funkcja i religijne działanie, co było zapowiedzią kłopotów religii w społeczeństwie nowoczesnym.

Ścisłe wzajemne relacje pomiędzy kodeksem moralnym, przynależnością grupową i religią w społeczeństwach przednowoczesnych nie rozwiązywały, oczywiście, kwestii konfliktów między grupami lub społeczeństwami. Pomagały jednak radzić sobie z nimi. Kiedy jedna grupa społeczna prześladowała inną lub też po prostu z nią rywalizowała, nieprzyjaciela można było uznać za ucieleśnienie zła, za zaprzeczenie właściwych stosunków pomiędzy porządkiem społecznym a transcendentnym. Religia, wyjaśniając przyczyny konfliktu, przyczyniała się do przetrwania i ekspansji grupy, i jej kultury. Ten szczególny sposób zastosowania religii jest nadal możliwy we współczesnym społeczeństwie globalnym: zachęca do niego legitymizacja ekskluzywizmu grupowego połączona z wielością form komunikacji, które podają w wątpliwość oczywistość tego rodzaju identyfikacji.

Dla zilustrowania powyższych tez i pogłębienia naszych rozważań, odwołam się do przykładów z tradycyjnej teologii chrześcijańskiej². Osobowy Bóg reprezentuje w niej jedność tego, co transcendentne i immanen-tne, poprzez swój udział w stworzeniu. Świadectwem znaczenia owej jedności dla chrześcijan jest ich zachowanie moralne, które uznają oni za wyraz przyjęcia lub odrzucenia owej fundamentalnej relacji transcendentne/imma-nentne, to znaczy Boga i jego władzy nad stworzeniem. Możliwość przyjęcia

149

1

Istotną rolę odegrało tu także wynalezienie pisma.

2

Po wprowadzeniu nieznacznych zmian przykład ten mógłby się także odnosić do głównego nurtu tradycji islamskiej.