skanuj0080 (13)

164 AKSJOLOGIA ETYt /NA

się tego rodzaju stały skutek aktu prostego „skutkiem naturalnym" względnie „przedmiotem aktu", albo też „celem czynności", czasem także „celem przedmiotowym”, o ile bierze się go w odniesieniu do zamierzającej go woli działającego podmiotu.

Obok tego wskazać można na skutki, które bądź występują bądź też mc występują w polu działania aktu prostego. Mają one zatem charakter zmienny i z uw agi na to określa się je jako „skutki uboczne". Skutki te - właśnie dla swej zmienności - mogą wejść w sferę zamierzeń woli podmiotu, ale nie muszą. Z chw ilą jednak, kiedy podmiot działania zwróci swoje żarnie rżenie ku któremuś z tych skutków, ten specjalnie wybrany skutek staje się tzw. „celem sprawcy czynu", zwanym także „celem podmiotowym" {fi-nis operantis). Wyróżnia się ten cel tym, że podmiot działający wybrał go aktem osobnej decyzji umotowywancj wyłącznic jego własnym upodoba niem, nie zaś - jak skutek naturalny - koniccznościowym związkiem z dynamiczną strukturą aktu prostego. Ta odmienność determinacji woli podmiotu działającego powoduje, że zamierzony przez nią skutek wchod/i w skład nowej, innej już kategorii stnikturalnych czynników aktu ludzkiego. a mianowicie czynników zmiennych.

W tej wszakże kategorii zmiennych czynników do celu sprawcy czynu dochodzą w budowie aktu ludzkiego wcześniej w spomniane elementy w postaci motywów, uczuć, warunków czasu i miejsca, a także innych tym podobnych czynników, które ogarniać się zwykło jednym terminem „okolic/ ności aktu ludzkiego”.

W sumie w strukturze aktu ludzkiego wyszczególnić można dwie kategorie czynników: jeden czynnik stały, którym jest „przedmiot aktu", zwany też „celem czynności", drugi zaś - to „okoliczności", które łącznic z „celem sprawcy czynu" składają się na zmienną warstwę czynników tegoż aktu.

To ustalenie aktualizuje następny etap analizy aktu prostego zmierzającej do w ykrycia mechanizmu, który determinuje jego moralną wartościowość. Idzie nam przede wszystkim o to. aby wniknąć w głąb dynamicznej struktury aktu prostego i wykryć w niej siły sprawcze, które są przyczyną takiego rozwarstwienia tegoż aktu.

d) Odpow iedzią na zadane pytanie jest bieg myśli, którego zakończeniem jest pojęcie „wewnętrznej celowości" w odniesieniu do skutku naturalnego. oraz „doraźnego układu czynników zew nętrznych” w zastosow aniu do okoliczności.

Jak więc należy rozumieć pojęcie wewnętrznej celowości aktu prostego?

l'i/y akiach samorodnych jest to sprawa dosyć prosta. Celowością tego •lnu jest dążenie woli ku określonemu dobru, a przeto dobro to stanowi PV» przedmiot. Np. w akcie miłości celowość tego aktu utożsamia się z chcc-iiu ni dobra dla kogoś i to chciane dobro jest przedmiotem tego aktu. Z ra-. m duchowego charakteru aktów samorodnych ich celowość jest prosta. HM'/lożona.

Znaczne natomiast trudności nastręcza analiza natury aktów nakazanych, fwl.is/cza gdy się bierze pod uwagę działanie zewnętrzne. Wnioski, do (•kich ta analiza prowadzi, przedstawiają się następująco. Badając obick-tv w im rzeczywistość tego rodzaju aktów wyróżnić w niej należy dwa aspekty .») odpowiedni zespół elementów obejmujący określone ruchy fizyczne • (ule nie zawsze) narzędzia oraz b) celowe ich uporządkowanie, na mocy którego dana czynność zmierza do osiągnięcia pewnego określonego skutku I e/pośrednio i na pierwszym miejscu. Np. nakręcenie zegarka bezpo-At« dmo i na pierwszym miejscu zmierza do puszczenia go w ruch i uzyskani* miary czasu, strzał w skroń lub w serce zmierza podobnie do spowodo-Wanin własnej śmierci lub kogoś innego, uderzenie kamieniem w okno pro-w id/i do zbicia szyby, uruchomienie organu mowy zmierza do wypowiedzenia słów itp. To celowe uporządkow anie często ma swoją podstawę już » odpowiedniej budowie określonych organów czy władz człow ieka (np.

■ iitnn mowy), kiedy indziej użytego narzędzia (rewolwer), w innych wy-(•udkach zakłada celowe powiązanie przez człowieka zdatnych po temu cleni ntów. I nie co innego, ale to celowe uporządkowanie składowych clc-iii ntow poszczególnych aktów nadaje im pewną wewnętrzną prawidło* ' w . która się utożsamia z właściwą im celowością, czyli ich naturą Na-•••inust skutek, do którego urzeczywistnienia mocą tej prawidłowości zmre-r* i. stanowi ich skutek naturalny, czyli ich przedmiot, cel czynności.

Sformułowane pojęcie celowości aktu ujmuje akt od strony struktury jego drżenia, a dopiero poprzez tę strukturę zawartego w mej celu czynności. Po-nadto używa się tego samego terminu „celowość" na wyrażenie wszelkiego .I i/cnia zmierzającego do określonego celu W tym wypadku nacisk położony jest na cel jako zewnętrzne dobro, struktura dążenia zostaje przesunięta na drugi plan. Mimo niewątpliwych powiązań treściowych obydwa znaczenia różnią się między sobą odmiennością wyrażanych przez nic aspektów aktu: wewnętrznego w pierwszym wypadku i zewnętrznego w drugim. Także zakresy obu pojęć nie są jednakowe. Wew nętrzna celowość strukturalna odnosi się tylko do aktu prostego, celowość zewnętrznego celu (a w ięc raczej ..do-celowość") sprawdza się także w odniesieniu do akm złożonego. Nie uwzględnianie tego stanu rzeczy prowadzi niekiedy do niepożądanych uproszczeń i /.i d.ilcko posuniętych wniosków.