skanuj0095 (13)

194 AKSJOLOGIA fcTYCZNA

Wokół tego pytania zawiązuje się wielki spór kierunków filozoficzno* -etycznych. Jedne z nich opowiadają się po stronie istnienia niezmiennych wartości moralnych, inne temu zaprzeczają. Ich zmagania na przestrzeni wieków stanowią ważny rozdział historii etyki, a ponadto rzucają wiele światła na rozwój samego problemu i możliwości jego rozw iązania. Z k<> nicczności jednak ograniczyć się musimy tylko do naszkicowania najwaz nicjszych etapów' tego sporu

History czny rozwój filozoficznych teorii na temat wartości moralnych

1. Przegląd stanowisk

Staroż) tnoić pogańska Filozofia grecka znała obydw a stanów iska w spm wie wartości moralnych. Już w najwcześniejszym okresie historii etyki soli ści reprzentowali pogląd, że wszystkie pojęcia i zasady moralne są tworem umowy między ludźmi czy też nacisku pewnych grup społecznych. Po wiekach idea ta odżyła przede wszystkim w etyce epikurejskicj: dobro moralne upatrywała w tym. co rozumnie przyjemne, nadając mu tym samym zabai wienic subiektywne i zmienne. Mimo to dominującą pozycję w etycznej myśli starożytnej zajmują niewątpliwie kierunki przyjmujące istnienie obiektyw nego porządku moralnego. Zalicza się do nich etyka Sokratesa. Platona. Arystotelesa i stoicka. Mimo zachodzących między nimi różnic wszyscy zgodnie przyjmow ali, żc dobro moralne, określane przez Arystotelesa jako dobro godziwe, różni się zasadniczo od przyjemności i użyteczności, stanowiąc od rębną kategorię etyczną. Nic ulega też wątpliwości, żc począwszy od Sokra lesa przypisywano poszczególnym cnotom walor obiektywny i ogólnoludz ki. Na szczególną uwagę zasługuje tu koncepcja Platona. Zdaniem tego filo zofa takie wartości etyczne, jak sprawiedliwość, miłość, męstwo itp., bytują w pozazjawiskowym święcie idei i w nim znajdują ostateczne podstawy r/c czywistości niezmiennej i doskonałej.

Starożytność chrześcijańska i Średniowiecze. Zaznaczająca się już na gruncie pogańskiej filozofii greckiej przewaga kierunków opowiadających się za ogólnoludzkim i niezmiennym porządkiem moralnym wzmogła się jesz czc bardziej z nadejściem ery chrześcijańskiej. Decydującą w tym względzie rolę odegrał św. Augustyn. Nawiązując do myśli platońskiej głosił, żc istnie ją w świadomości każdego człowieka zasady moralne oczywiste jak prawdy matematyczne i powszechnie ważne, a ich ostateczną podstawę upatryw.il w Bogu jako źródle wszelkiego dobra i prawdy. W tym samym duchu co Augustyn wypowiedział się również św. Tomasz: dobro godziwe, jak rów n-.cż obiektywne podstawy cnót moralnych opierał na rozumnej naturze c/ło wieka Rozum ludzki zdolny jest len obiektywny porządek moralny Odczytać

i wyrazić w postaci sądów praktycznych (zwanych przez niego „rozumem słusznym” raiio rccia). Porządek przygodny należy jednak odnieść do Boga |.«ko jego twórcy i pierwowzoru. Dzięki powadze św. Augustyna i św Toma-/.i obiektywistyczna koncepcja dobra i wartości moralnych panowała tak w zechw ładnie przez cały ciąg średniowiecza, żc przeciwstawne jej poglądy w tym okresie nic miały właściwie żadnych godnych uwagi zwolenników. Ilopicro pod koniec średniowiecza teonomi/m W. Ockhama. nic odrzucając loży o istnieniu ogólnych i powszechnych wartości moralnych, przyjmował równocześnie, żc są one tworem pozytywnego stanow ienia woli Bożej bez ■•parcia ich na obiektywnym porządku moralnym natury ludzkiej.

( zasy nowożytne. Na gnmcic filozofii moralności przyniosły one z innymi zmianami również odrodzenie teorii, które naw iązały do starożytnego nurtu interpretowania wartości moralnych jako kategorii subiektywnych i zmiennych. Potężnych w tym kierunku bodźców dostarczył przede wszystkim cm-i-iry/m etyczny, którego wybitnymi przedstawicielami byli Lockc i Hume. Spośród kilku empirystycznych koncepcji wypracowanych w XVII i XVIII 'v najw iększy wpływ na rozwój europejskiej myśli etycznej wywarł utylita-tyzm zw iązany z nazw iskiem J. Benthama i J. S. Milla. Filozofowie ci uczą. /<• ilobro moralne wyraża się w szczęściotwórczcj skuteczności działania ludz-l tego, określonej za pomocą tzw. arytmetyki szczęścia i jej naczelnego ak-■jomatu w postaci zasady maksymalizacji dobra we wszechświecie.

Wick XVII i XVIII obok utyłitaryzmu zna również inne odmiany etyki < mpirystyczncj: są to kierunki cmocjonalistycznc i intuicjonistyczne. Cha-i akteryzują się one tym. żc podstawowy czynnik kształtujący podstawy do-t>rj i zła moralnego upatrują w jakimś specyficznym zmyśle moralnym lub u. żuciu. np. Shafłcsbury (zmysł etyczny), Hume (oczywistość serca), Rous-• • ju (naturalna dobroć), wreszcie już. w XIX w. Smith (sympatia), Schopenhauer i Comte (uczucia altruistycznc, zmysł współczucia i litości).

W XIX w. po linii tendencji zapoczątkow anych w poprzednich dwu stule-. uch poszedł tzw historycyzm etyczny, którego korzenie sięgają idealistyczne) filozofii Hegla, ale głównym przedstawicielem w XIX w. stał się materializm historyczny Marksa i Lngclsa oraz szkoła historyczna w prawie (Savi-v'ny. Puchta). Pierwszy z tych kierunków wartości moralne uważał za cienieni składowy nadbudowy' ideologicznej. Stanowią one przeto wynik histo-■ u/nego rozwoju społeczeństwa determinowanego przez panujący system ■■ 1-i'ności w postaci tzw. bazy ekonomicznej oraz związane z nim gospodar-i/o polityczne interesy klasy panującej. Szkoła historyczna natomiast widziała w wartościach owoc ew olucji ducha narodu. Nowym akcentem w tych męciach było pojmowanie wartości moralnych jako kategorii obiektywnej, m. zależnej od subiektywnych pr/ezyć jednostkowych, ale mimo to zmienił . stosownie do ogólnych praw rozwoju społecznego. Obok hislorycyzinu . im znego postaw ić należy bliski mu bardzo cwolucjonizm etyczny reprezen-!<>wany przede wszystkim przez Spencera i Nietzschego. Pomimo /jc-kIiu-