skanuj0115 (8)

23-1 Zbiór

wyraz w odcz.uwnniu i uświadamianiu sobie prze7. podmiot istniejącej więzi lub - nawet gdy nic jest on tego świadomy - w uwzględnianiu tego czynnika w podejmowanych

działaniach.

Wano zauważyć, że wyróżnione dwa sposoby ujmowania zbiorowości są do pewnego stopnia zbicż_nc. Wynika to stąd, że powtarzające się stosunki społeczne ujmowane są jako element więzi społecznej w koncepcjach obicktywistycznych. Jan Szczepański. którego koncepcja więzi społecznej stanowi przykład tego typu ujęć, wyróżnia obok stosunków społecznych także instytucje i śiodki kontroli społecznej jako elementy więzi [J. Szczepański 1970, s. 239]. Styczności społeczne stanowią podstawę formowania się stosunków społecznych. Uznać je trzeba zatem za komponent więzi społecznej.

Rozpatrując zakres przedstawionych ujęć można stwierdzić, że propozycja pierwsza, odwołująca się do więzi społecznej, jest szersza niż druga, akcentująca rolę styczności, lecz wyłączająca więź. W ujęciu pierwszym grupy społeczne są zaliczone do kategorii zbiorowości, w ujęciu drugim nic ma to miejsca, albowiem z założenia propozycja ta wynika z dążenia do odróżnienia zbiorowości od grupy.

Formalnie wyodrębnić można jeszcze ttajszersze ujęcie zbiorowości, obejmujące swoim zakresem wszystkie te twory społeczne, w obrębie których występują powtarzające się styczności, niezależnie od występowania więzi społecznej. Zasadność takiego ujęcia wynika stąd, że więź społeczna może mieć różne stopnie intensywności, od bardzo silnej i stałej, do bardzo słabej i przelotnej, pojawiającej się już w fazie styczności. To szerokie ujęcie pozwala uniknąć ewentualnych sporów na temat występowania więzi lub jej braku w odniesieniu do konkretnej sytuacji. Pod uwagę bierze się tu zatem nie tyle kryterium oparte na więzi społecznej, ile na stopniu realnego istnienia styczności. Do zbiorowości w tym ujęciu zalicza się zatem wysoce zorganizowane grupy o silnej więzi, a t ikże amorficzne i przelotne związki międzyludzkie. Ujęcie akcentujące rolę styczno; ci społecznych jest najszersze, gdyż - jak wskazywano - nic zawsze styczności przekształcają się w stosunki społeczne, a pi zez to nic zawsze wytwarza się więź społeczna w pełnym tego słowa znaczeniu. Ostatnie z przedstawionych ujęć pozwala uniknąć dosyć jałowego trudu przeprowadzenia ścisłej granicy między występowaniem samych styczności a pojawieniem się więzi społecznej.

Zbiorowości społeczne traktowane są bardzo często jako zasadniczy przedmiot badawczy socjologii. Z tego względu socjologia definiowana jest niejednokrotnie jako nauka o zbiorowościnch społecznych. (A.S.)

Zoh. agregat, grupa społeczna, rodzina, socjologia, więź społeczna.

Literatura:

Rybicki P., 1979, Struktura społecznego świata.

PWN. Warszawa.

Szczepański J., 1970, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa.

Zbiór, zob. agregat, zbiorowość społeczna.

Zespól ról, wszyscy partnerzy i wszystkie relacje osoby realizującej określoną rolę [R.K. Merton 1957]. Istnienie zespołu ról wiąże, się ze zjawiskiem złożoności roli społecznej. Złożoność ta ma dwa aspekty: rzeczowy i ściśle społeczny. W aspekcie rzeczowym wynika ona z treści działalności - z charakteru rzeczywistości, z jaką ma się do czynienia w danej roli (np. pilot samolotu realizuje rolę bardziej złożoną niż operator wózka elektrycznego). W płaszczyźnie ściśle społecznej złożoność jest spowodowana odmiennymi (bardziej lub mniej) oczekiwaniami różnych partnerów w stosunku do osoby pełniącej daną rolę. Na przykład w zespole ról asystenta uczelni są koledzy asystenci, kierownik katedry, dziekan, rektor, studenci, pracownicy administracji; ich oczekiwania jako parnerów roli asystenta różnią się w pewnej mierze. Nic

Zmiana społeczna

»\/i i

Jj

>0

zmianę społeczną ujmuje jako „transror^ mację rdzennego (core) porządku instytucjonalnego społeczeństwa". Ujęcie to jest węższe niż wskazane wcześniej. Wynika z niego, że nic wszystkie przekształcenia zachodzące w obrębie społeczeństwa można uznać za zmianę społeczną.

Niektóre zmiany dokonywać się mogą w sposób niezauważalny. Dlatego jednym z zadań socjologii jest systematyczna obserwacja dokonujących się przemian, zwlasz- . , cza zjawisk mogących w istotny sposób wpływać na przebieg życia społecznego. —* Oprócz identyfikacji zmian i ich obserwacji

wykluczają się one wzajemnie - raczej „współzawodniczą" ze sobą: partnerzy „ogniskowej" roli oczekują przede wszystkim określonych reakcji, postaw, zachowań; np. kierownik katedry oczekuje głównie rozwoju naukowego, studenci natomiast wyrozumiałości, komunikatywności, atrakcyjnych zajęć - nic oznacza to, że studenci negują oczekiwania kierownika katedry, i odwrotnie.

Ta nicwspólmicmość oczekiwań może praktycznie zakłócać realizację roli. Wskazuje się dalej na istnienie mechanizmów, zarówno strukturalnych, jak też indywidualnych, rozładowywania konfliktów i napięć w zespole ról i w samej roli [R.K. Merton 1957; W.J. Coodc 1979]. Są to: mechanizm wynikający ze zróżnicowania stopnia zaangażowania partnerów, mechanizm polegający na zróżnicowaniu władzy poszczególnych partnerów wobec osoby realizującej daną rolę, mechanizm wynikający z braku ciągłej obscrwowalności, a więc z braku nieustannej i jednoczesnej oceny wszystkich działań osoby w danej roli przez wszystkich jej partnerów, dalej, uświadomienie sobie przez partnerów ich niewspółmiernych oczekiwań i uzgodnienie przez nich bardziej racjonalnej strategii nacisków wobec osoby w danej roli, ograniczenie (jeśli jest to możliwe) zespołu swoich partnerów - rozerwanie relacji społecznych. Ponadto, jednostka hicrarchizujc w swej świadomości poszczególne naciski i oczekiwania; przypisując im nierówną ważność ustala kolejność ich realizacji, uchyla się od spełniania jednych, działając na rzecz innych. (M.P.)

Zob. rola społeczna.

Literatura:

Goodc W.J., 1979, Teoria napięć w roli [w:] Elementy mikrosocjologii, oprać, i red. J. Szmatka, UJ, Kraków.

Merton R.K., 1957, The Role-set. Problems in Sociotogical Theory, „Drilish Journal of So-cioloEy", nr 8.

Szmatka J„ 1989, Małe struktury społeczne, PWN, Warszawa.

Zmiana obyczajowa, zob. obyczaj.

Zmiana społeczna, różnica między stanami danego zjawiska społecznego w dwóch przekrojach czasowych. Badanym zjawiskiem może być cały system społeczny lub. | j jakaś jego część. Przekrój czasowy może j_J i mieć po części charakter arbitralny, przy- I jęty przez badacza zależnie od potrzeb ; i możliwości, lub może wyodrębniać się i w sposób „naturalny". Ciąg zmian spi>lccz-‘_J j nych zachodzących w czasie określa się jako proces społeczny. Zmiana i proces spo-Icczny to podstawowe elementy dynamiki ^! społecznej oraz diachronicznych ujęć r/e- yj czywistości społecznej. Zmiany mające charakter kierunkowy określa się jako rozwój społeczny.

Wszelka zmiana wywierająca wply działania społeczne, stosunki międzyludzkie lub nawet stan świadomości społecznej _: •, jest zmianą społeczną. Tak więc zmiany . | techniczne, gospodarcze, przyrodnicze ilp. U ujmować można także jako zmiany społeczne wówczas, gdy wpływają one na przebieg życia społecznego. Przykładowo, motoryzacja jest nic tylko zmianą o charakterze technicznym, umożliwiającą łatwiejsze poruszanie się w przestrzeni, lecz także zmianą społeczną, gdyż skutki tego wynalazku wnikają głęboko w sferę społeczną zarówno na płaszczyźnie zachowań jednostkowych, jak i problemów makrospo lecznych. David Loekwood [196*1, s. 2<M]