s gli

osady czwartorzędowe. Miąższość tych utworów jest zmienna, zazwyczaj jednak większa od 50 m, jednak miejscami przekraczać może 200 m. W strefie wyżynnej pokrywa osadów czwartorzędowych jest cieńsza i waha się od kilkudziesięciu centymetrów do kilkunastu metrów.

W strefie górskiej utwory czwartorzędowe mają grubość zazwyczaj poniżej 1 m, jednak w kotlinach i obniżeniach dużych dolin przekraczają miąższość kilkunastu metrów,

Osady czwartorzędowe wykazują znaczne zróżnicowanie litologiczne i facjalne. Pojęcie litologii obejmuje całokształt charakterystyki materiału osadowego (w tym jego genezę i cechy petrograficzne). Przez fację rozumie się zróżnicowanie osadów jednej genezy i wieku, ale uformowanych w różnych warunkach dynamicznych środowiska sedymentacyjnego.

Poniżej podano tylko podstawowe informacje o ważniejszych odmianach genetycznych osadów.

Osady lodowcowe (glacjałne)

Osady powstałe w wyniku akumulacji lodowcowej dzieli się na dwie grupy osadów: utwory moreny czołowej oraz utwory moreny dennej.

Osady moreny czołowej formowane były w efekcie wytapiania materiału mineralnego w strefach krawędziowych (marginalnych) lądolodu, budując dzisiejsze formy moren czołowych. Występuje tu słabo wysortowany materiał składający się z głazów, żwirów, pospółek, piasku, a częściowo i gruntów spoistych (osady gliniaste). Utwory te określa się jako osady zwałowe. W ułożeniu poszczególnych pakietów występuje tak w pionie, jak i poziomie duże zróżnicowanie. Zasadniczo osady te nie wykazują regularnego uławicenia i warstewkowania.

Osady moreny dennej w klasycznym modelu składają się z trzech kompleksów. W dole znajdują się osady moreny lokalnej, składające się głównie z miejscowego materiału podłoża, przez które przemieszczał się lądolód. W środkowej części występuje typowy osad moreny dennej glina zwałowa (morenowa = lodowcowa). Jest to wytopiona z lądolodu nie wysegregowana mieszanina składników (kamienisto-żwirowo-piaszczysto-pyłowo-iłowych), które porwane zostały przez lądolód na całej jego trasie. Gliny zwałowe są nie warstwowanymi gruntami, zazwyczaj średnio spoistymi z domieszką żwirów, kamieni i dużych głazów (tzw. narzutniaki - erratyki). We frakcji iłowej glin zwałowych wśród minerałów ilastych dominują składniki z grupy illttu i kaolinitu. W górnej części moreny dennej występuje kompleks osadów ablacyjnych. Są to głównie wytopione z górnej części lądolodu okruchy, stanowiące zazwyczaj źle sortowane piaski z przewarstwieniami pospółki i żwirów. W postaci domieszki znajdować się tu mogą głazy narzutowe.

Na Niżu Polskim w podłożu występować może szereg poziomów osadów glacjalnych związanych z akumulacją tego materiału przez lądolody różnego wieku. Poziomy te mogą być poprzedzielane osadami interglacjalnymi mineralnymi lub organicznymi.

Osady rzecz/tolodowcowe (fluwiogłacjalne - glacifluwialne)

Utwory rzecznolodowcowe powstały w efekcie akumulacji materiału mineralnego transportowanego wodami lodowcowymi w otwartych i zamkniętych szczelinach lądolodu, jak również płynących między bryłami martwego lodu w czasie jego rozpadu i zaniku.

W efekcie tej akumulacji powstają pagórkowate formy kemowe (m.in. kemy - wzgórza

0    kształcie kopulastym i ozy - wały długie niekiedy ponad 10 km) Wody z lądolodu pr bramy (wrota) lodowcowe wypływały również na zewnątrz, powodując formowanie si stożkowatych form określanych jako sandry. Cechą charakterystyczną wszystkich osadó lluwioglacjalnych jest dominacja wśród nich warstewkowanego i dobrze wy sortowanej materiału piaszczystego z przeławiceniami pospółek i żwirów. Jako przewarstwie występować mogą też grunty spoiste, domieszkę stanowią kamienie i głazy skandynawskie.

Osady kemowe bardzo często charakteryzują się konsekwentną w pionie materiału pod względem uziamienia. W spągu profilu występują pyły piaszczyste, pias‘ pylaste lub piaski drobne. Materiał ten ku stropowi przechodzi stopniowo w piaski średni

1    grube z przeławiceniami pospółki i żwiru. Osady te charakteryzują się warstewkowanit poziomym lub przekątnym. W górnej części kompleksu osadów kemowych w formi soczewek lub płaszcza pokrywowego występować mogą grunty gliniaste. Niekied' w przekrojach kompleksu osadów kemowych mogą one wykazywać nie tylko poziomy ale ukośny układ poszczególnych Jawie. Miejscami występują też deformacje układu warst typu mikrofałdów lub mikrouskoków.

Osady sandrowe reprezentowane są głównie przez piaski średnie lub drobne, prz. warstwione materiałem kamienisto-żwirowym. Miejscami w postaci soczewek występów^-mogą grunty spoiste. Generalnie utwory sandrowe wykazują warstewkowanie poziome 1 przekątne.

Osady jeziornołodowcowe (łimnogtacjatne - glacilimniczne) i jeziorzyskowe

Z obecnością lądolodu na Niżu Polskim wiążą się osady pochodzenia limnoglacjalneg które powstały w przylodowcowych jeziorach zastoiskowych. Zbiorniki te występów w zaklęśnięciach terenu ograniczonych z jednej strony czołem lądolodu, z pozostały uprzednio uformowanymi wysoczyznami plejstoceńskimi. Charakterystycznymi osad" zastoiskowymi są utwory wstęgowe (warwowe) Złożone są one z cienkich, na przemi^-ciemnych warstewek materiału pylastego i ilastego oraz nieco grubszych i jaśniejs warstewek materiału drobnopiaszczystego lub grubopylastego.

W niektórych regionach kraju występują osady związane z dużymi płytkimi nikami wodnymi czyli jeziorzysJcami (rozlewiskami), które reprezentowane są przez utw^-typu gliniastego i drobnopiaszczystego z wyraźną laminacją.

Wśród minerałów ilastych w osadach limnoglacjalnych i jeziorzyskowych dor składniki z grupy illitu i kaolinitu.

Osady zaburzone glacitektonicznie

Są to w zasadzie osady uformowane pierwotnie przez lodowiec, wody lodowcowe zastoiskowe, które łącznie z zalegającymi w głębszym podłożu utworami przedcz rzędowymi zostały przemieszczone z miejsca swojego pierwotnego zalegania na złoże. Osady takie charakteryzują się bardzo skomplikowanym układem poszczegó' ławic, które są zróżnicowane pod względem uziamienia. Wyodrębnić tu można odmiany deformacji, np. fałdów stojących, fałdów obalonych, formy uskokowe, ode podłoża porwaki, Obok gruntów mineralnych, jako porwaki (kry lodowcowe)