P1070825

XXIV

tualnym wariantem drogi przekraczającej tędy Ostrów Tumski).

Rozwój zespołu grodowego na Ostrowie ulec musiał zahamowaniu wraz ze śmiercią Mieszka II w r. 1034, w związku z reakcją przeciwko władzy książęcej i nowej religii, a wreszcie z najazdem czeskiego władcy Brzetysława I w r.

1038    (1039?). Spalona została wtedy katedra, a zniszczenie dotknąć musiało także sam gród. Po restytucji monarchii w r.

1039    Kazimierz Odnowiciel odbudował gród, a zdusiwszy w r. 1047 bunt po rozprawie z jego przywódcą Masławem z Mazowsza podjął budowę nowej katedry. Spoczął w niej sam w r. 1058, przez co podtrzymana została tradycja mauzoleum dynastii, mimo że rezydencją książęcą był już wtedy Kraków (nie zniszczony, jak Gniezno i Poznań).

Rozrost większego podgrodzia na Zagórzu zaznaczył się powstaniem na zachodnim cyplu południowej części wyspy kościoła św. Mikołaja. Jego wezwanie, częste w ośrodkach kupiecko-rzemieślniczych, potwierdza taki właśnie charakter podgrodzia na Zagórzu w XI—XII wieku. Kościół ten istniał co najmniej w r. 1146, tj. w czasie oblężenia w grodzie poznańskim książąt-juniorów przez Władysława II, w wojnie o obalenie jego władzy zwierzchniej po śmierci Bolesława Krzywoustego. Do rozstrzygającej bitwy, zwycięskiej dla oblężonych, doszło po daniu przybywającym posiłkom sygnału z wieży za kościołem św. Mikołaja. W owym czasie kościół nie był jeszcze parafialny, funkcję tę przejął raczej ku końcowi XII wieku, lub na przełomie stuleci; pojawia się wtedy kilka parafii w poznańskim skupisku osadniczym, a niebawem powstają dalsze. Wskazuje to na zasięg tego skupiska, które w XII wieku obejmowało rozległe przyczółki przeprawy na obu brzegach doliny. Oceniając rolę grodu poznańskiego w X wieku trzeba zresztą przyjąć, że już wtedy określone miejsca dominujące nad przeprawą i nad zbiegiem dróg były zapewne umocnione jako gródki strażnicze. Dotyczy to zwłaszcza wzgórz: zamkowego i św. Wojciecha na lewym brzegu Warty oraz reformatów na prawym brzegu (brak odpowiednich badań archeologicznych bądź ich fragmentaryczność sprawia, że istnienie gródków przyjąć można jedynie hipotetycznie). Natomiast w wieku XII na wschodnim brzegu, przy rozwidleniu dróg do Giecza i Śremu, w miejscu dominującym od północy nad doliną Cybiny, powstał najdalej w pierwszej połowie stulecia kościół św. Michała wraz z hospicjum dla wędrowców. Jest tó najstarszy poznański szpital (w pierwotnym znaczeniu schroniska). Odnowiony ok. r. 1170, został powierzony w r. 1187 przez księcia Mieszka Starego i bpa Benedykta zakonowi joannitów. Nie było wtedy jeszcze parafii przy tym kościele, powstała ona jednak niebawem, gdyż wkrótce między nią i parafią na Zagórzu utworzona została, jako trzecia z kolei, parafia przy kościele św. Małgorzaty na Śródce, istniejąca zapewne już w r. 1231.

Osadnictwo na prawym brzegu rozwijało się w XII wieku przy kościele św. Michała, a także bliżej przeprawy, na Sródce. Powstanie Sródki i jej nazrwę łączy się z przeniesionym tu z Zagórza targiem cotygodniowym (odbywanym w środy). Kościół św. Małgorzaty wzniesiony został na placu targowym (także obecnie stoi na Rynku Sródeckim). Osada targowa na Śródce rozwinęła się pomyślnie w pierwszej połowie XIII wieku i dystansując Zagórze stała się główną osadą miejską ówczesnego Poznania, na co wskazuje próba osadzenia w r. 1231 dominikanów z inicjatywy bpa poznańskiego Pawła właśnie na Sródce. Tego znaczenia osady targowej nie pomniejsza odrzucenie dawnych spekulacji co do nadania jej praw miejskich w latach trzydziestych XIII wieku, jeszcze przed lokacją lewobrzeżnego Poznania. O pozycji Sródki i jej targu świadczy także ślad nadania dominikanom przez księcia Władysława Odonica wolności od cła dla kupców przybywających na jarmark w oktawie św. Dominika. Nadanie to, uczynione krótko po r. 1231, mogło dotyczyć tylko dominikanów na Sródce i tamtejszego targu.

Lewy brzeg Warty w rejonie przeprawy należał ok. połowy XIII wieku do biskupa, z nadania książęcego, być może z XII wieku. Były tu wtedy dwie parafie: pierwsza powstała w XII wieku przy może nawet jeszcze jedenastowiecznym kościele św. Marcina, położonym na krawędzi górnej terasy, w osadzie rozciągniętej wzdłuż głównej drogi na zachód. Druga parafia, zapewne wtórnie z pierwszej wydzielona, znajdowała się przy kościele św. Gotarda, w osadzie położonej na średniej terasie, między zach. przyczółkiem przeprawy przez Wartę i ujściem do niej Bogdanki Osada ta mająca według badań archeologicznych charakter rzemieślniczy, rozwinięta w ciągu XII wieku, mogła otrzymać swój kościół św. Gotarda już w latach między 1135 i 1138, z fundacji Bolesława Krzywoustego (po pielgrzymce księcia do grobu tego świętego w Hildesheim, w r. 1135). Parafialnym stać się musiał ów kościół — podobnie jak świątynie Zagórza i prawego brzegu — na przełomie XII i XIII wieku. W r. 1244 książę Przemysł I przejął kościół od biskupa oddając go dominikanom wraz z przyległym terenem przeznaczonym na budowę klasztoru. W zamian biskup otrzymał kościół św. Wojciecha, do którego przeniesiona została parafia. Ten kościół, wznie-