wartościowanie słownik

606

(

WARTOŚCI ESTETYCZNE - WARTOŚCIOWANIE

ła sztuki lit. Na układ ów składają się cztery warstwy, z których każda wyróżnia się tak przedmiotowo, jak pod względem funkcji wobec warstw pozostałych oraz całokształtu dzieła: 1. warstwa brzmień słownych, 2. warstwa jednostek znaczeniowych, stanowiąca strukturalny szkielet dzieła, 3. warstwa przedmiotów przedstawionych, 4. warstwa uschematyzowanych wyglądów. Warstwy warunkują się wzajemnie, decydują o spójności dzieła, każda wnosi swoiste, sobie właściwe wartości estetyczne.

Lit.: R. Ingarden, O dziele literackim, 1960, s. 52—383; A. Szczepańska, Estetyka Romana Ingardena, podrozdział „Dzieło literackie”. 1989. mg

Wartości estetyczne łagodne — w koncepcji M. Wallisa -+ wartości estetyczne przynależne przedmiotom, które wywołują u odbiorców doznanie harmonii, spokoju, rozładowania konfliktów i napięć; są właściwe głównie obiektom podpadającym pod kategorię -* piękna. Por. wartości estetyczne ostre.

Lit.: M. Wallis, Wartości estetyczne łagodne i ostre, [w:] Przeżycie i wartość. Pisma z estetyki i nauki o sztuce, 1968. tk

Wartości estetyczne ostre — w koncepcji M. Wallisa -> wartości estetyczne przynależne przedmiotom, które wywołują u odbiorcy zdumienie, zadziwienie, grozę, czy nawet przykrość lub przerażenie, będące jednak w ostatecznym rezultacie źródłem satysfakcji estetycznej; są właściwe obiektom podpadającym pod kategorię -*■ wzniosłości, —► tragizmu, —► groteski, —► brzydoty, a także po części -> komizmu. Por. wartości estetyczne łagodne, tk

Wartości w dziele literackim zob. Aksjologia literacka

Wartościowanie (ang. evaluation, judgement, fr. evaluation, jugement, niem. Wertung, Werturteil, Schatzung, ros. oifewca) — sąd stwierdzający występowanie w dziele (m.in. literackim) określonych wartości, dzięki którym jest ono pod jakimś względem dla odbiorcy bardziej lub mniej cenne od innych dzieł tej samej kategorii, a zarazem w mniejszym lub większym stopniu odpowiada uznawanym przez, niego ideałom i standardom. W. w podwójny sposób relatywizuje dzieło: z jednej strony określa jego położenie w jakimś zbiorze dzieł pokrewnych (np. „Cham to najsubtelniejsza psychologicznie pośród powieści Orzeszkowej”; „żaden z utworów polskiej poezji współczesnej nie osiągnął moralistycznego napięcia Rozmowy z księciem Różewicza”), z drugiej zaś strony wyznacza jego odległość od akceptowanej normy (np. „Zbrodnia w zamku jest arcydziełem nowoczesnej powieści kryminalnej”, „poeta X nie potrafił w swoich utworach sprostać rygorom sonetu”); w konkretnym akcie oceny nacisk padać może na jeden z tych aspektów, jednakże drugi jest zawsze obecny, przynajmniej potencjalnie. W. skierowane być może na rozmaite sfery wartości skrystalizowanych w dziele: na -* wartości estetyczne, poznawcze, ekspresyw-ne, wychowawcze, -> artyzm, -> oryginalność itp.; to, które z nich zostaną wydobyte, zależy od kryteriów stosowanych przez oceniającego — prywatnych lub zbiorowo wyznawanych. W. jest nieodłącznym składnikiem wszelkiej -> konkretyzacji dzieła. Metodyczną procedurą staje się jednak dopiero w obrębie refleksji literaturoznawczej, towarzyszy tu w sposób jawny lub utajony zabiegom -* analizy i -* interpretacji utworu, niekiedy zaś (dotyczy to zwłaszcza -* krytyki literackiej) jest czynnikiem wobec nich nadrzędnym, kierującym przebiegiem posunięć badawczych. Rozróżnia się dwa zasadnicze typy w.: w pierwszym kryteria oceny mają charakter transcendentny w stosunku do ocenianego dzieła — reprezentują predylekcje, gusty, wrażliwość, ideały i przekonania tego, kto dokonuje wartościowania; miarą stosowaną może tu być subiektywne przeżycie dzieła (np. w krytyce impresjonistycznej), wartości ^gijestetyczne i poza-estetyczne — przyjmowane przez grupę społeczną, której przedstawicielem jest krytyk lub badacz, czy wreszcie jakieś normy uniwersalne (a zwłaszcza -*■ normy estetyczne), którym przypisuje się doniosłość ponadhistoryczną; najczęściej w. aktualizuje równocześnie kryteria wszystkich trzech rodzajów, mieszając je w rozmaitych proporcjach. W drugim typie w. kryteria są wyprowadzane z samego przedmiotu, który podlega ocenie: dzieło zostaje odniesione do swego macierzystego (w sensie — historycznym, społeczno--kulturalnym i literackim) pola wartości, dostępnego badaczowi w drodze rekonstrukgi; w grę wchodzić mogą również kryteria niewyprowa-dzalne z samego dzieła, lecz przyjmowane w jego ocenach przez odbiorców różnych epok i środowisk — także one stanowią dla badacza przedmiot rekonstrukcji (-* recepcja dzieła lit.). Zasadniczą cechą w. tego typu jest to, że operuje ono

WARTOŚĆ ESTETYCZNA - WA^iOŚĆ STYLISTYCZNA

607

miarami, które są dla dokonującego oceny czymś zobiektywizowanym, mieszczącym się podobnie jak samo dzieło w ramach rzeczywistości badanej, nie zaś wykładnikiem jego osobistych upodobań, przekonań czy ideałów; te ostatnie z założenia miałyby być wyeliminowane z aktów takiego w. Pierwszy typ w. uznaje się za właściwy dla krytyki lit., drugi — za jedynie uprawniony w obrębie -+ historii literatury. Inna nazwa: ocena.

Lit.: J. Krzyżanowski, Podłoże historyczne oceny literatury, „Przegląd Historyczny” 1948; F. Lockemann, Literaturwissenschaft und literari-sche Wertung, 1965; H. Markiewicz, Wartości i oceny w badaniach literackich, [w:] Główne problemy wiedzy o literaturze, 1965; W. Muller--Seidel, Probleme der literarischen Wertung, 1965; Problems of Literary Evaluation, red. J. Strelka, 1969; J. Schulte-Sasse, Literarische Wertung, 1969; R. Ingarden, Uwagi o estetycznym sądzie wartościującym, [w:] Studia z estetyki, t. 3, 1970; R. Wellek, A. Warren, Teoria literatury, 1970, rozdz. XVIII; W. Kayser, Ocena dzieła literackiego a jego interpretacja, [w zbiorze:] Współczesna teoria badań literackich za granicą,, red. H. Markiewicz, t. 1, 1970; J. Sławiński, Analiza, interpretacja i wartościowanie dzieła literackiego, [w zbiorze:] Problemy metodologiczne współczesnego literaturoznawstwa, red. H. Markiewicz, J. Sławiński, 1976; J. L. Sammons, Literary Sociolo-gy and Practical Criticism, 1977, rozdz. IV; Wartościowanie w badaniach literackich, „Pamiętnik Literacki” 1985, z. 4 (zbiór prac tłum.: N. Frye, D. W. Fokkema, M. Wehrli, E. D. Hirsch, B. Herrn-stein-Smith, N. Mecklenburg, R. Schober); O wartościowaniu w badaniach literackich, red. S. Sawicki, W. Panas, 1986; M. Schrader, Theorie und Praxis literarischer Wertung, 1987; zob. też krytyka literacka, wartość estetyczna, js

Wartość estetyczna (ang. aesthetic value, fr. valeur esthetiąue, niem. dsthetischer Wert, ros. scmemuuecKan ifenuocmb) — zdolność jakiegoś zjawiska do wywoływania Jj przeżyć estetycznych, czyniąca z niego -* przedmiot estetyczny; zdolność ta istnieje potencjalnie w obiekcie — dla jej aktualizacji konieczna jest jednak odpowiednia postawa odbiorcy (widza, słuchacza, czytelnika), który w owym obiekcie rozpoznać musi właściwości cenne z estetycznego punktu widzenia. W.e. ma aspekt obiektywny o tyle, o ile pozwala się sprowadzić do określonych jakości i elementów przedmiotu ocenianych jako estetycznie wartościowe przez mniejszą lub większą zbiorowość osób kontaktujących się z tym przedmiotem. Aspekt subiektywny w.e. polega na tym, że stanowi ona każdorazowo korelat nastawień odbiorcy wobec przedmiotu (to samo zjawisko może mieć w.e. dla jednego odbiorcy, a nie mieć jej dla drugiego); różne teorie estetyczne kładą nacisk na jeden lub drugi aspekty nierzadko zresztą je mieszając. Zwykło się uważać, że własnością znamienną dzieł sztuki jest to, iż w.e. stanowi w nich dyspozycję pierwszoplanową i zarazem trwale im przysługującą. Kategoria w.e. — w jej aspekcie obiektywnym — bywa rozumiana nader rozmaicie: jako celowość układu elementów w dziele, jako -► oryginalność zastosowanego rozwiązania, jako wysoki stopień -► artyzmu, jako „siła ekspresji”, jako -+ piękno utworu (czy przedmiotów w nim przedstawionych) itp. We wszystkich rozumieniach przypisuje się jej cechę stopniowalności: jest większa lub mniejsza w różnych dziełach należących do tej samej kategorii (np. gatunkowej), ponadto może być przypisywana w różnej mierze temu samemu dziełu — przez różnych odbiorców. W.e. występuje w ścisłym powiązaniu z innymi wartościami utworu: poznawczymi, emotywnymi czy instrumentalnymi; niektórzy traktują ją jako zdecydowanie opozycyjną wobec owych wartości pozaestetycznych, inni przyznają jej hierarchiczne pierwszeństwo, ale uwzględniają zarazem pozytywną rolę innych współwystępujących wartości, jeszcze inni uznają ją po prostu za czynnik wyłącznie relacyjny — koordynujący wszelkie wartości, których nośnikiem jest dzieło. Por. wartościowanie.

Lit.: S. Ossowski, U podstaw estetyki, 1958; R. Ingarden, Uwagi o względności wartości, Czego nie wiemy o wartościach, Wartość estetyczna i zagadnienie jej obiektywnego ugruntowania, Wartości artystyczne i wartości estetyczne, [w:] Studia z estetyki, t. 3, 1970; J. Mukarovsky, Estetyczna funkcja, norma i wartość jako fakty społeczne, [w:] Wśród znaków i struktur, 1970; P. Graff, O procesie wartościowania i wartościach estetycznych, 1970; T. Pawłowski, Kryterium a definicja wartości estetycznej, [w zbiorze:] Eseje o pięknie, red. K. Wilkoszewska, 1988; A. Tyszczyk, Estetyczne i metafizyczne aspekty aksjologii literackiej Romana Ingardena, 1993; zob. też wartościowanie. js

Wartość stylistyczna (ang. stylistic tinge, fr. ąualite stylistiąue, niem. stilisticher Wert, ros. cmuAucmunecKan omMenetmocmb, cmu/iucmune-