IMAG0743 (3)

XII

sunku do swego pokolenia, za czasów bowiem, gdy w Niemczech panował w filozofii idealizm, on ośmielił się być swego rodz|$|i realistą. Herbart jest heretykiem również w stosu||||| do naszegg pokolenia. Gdy my skłonni jesteśmy uzależniać jedhostkę ludzką od społeczeństwa i państwa, on jest umiarkowany^ indywidualistą. Poza tym służył państwu pruskiemu i trzymał|stronę warstw posiadających, a o lud roboczy mało się troszcz^^B

Tak więc Herbart jest heretykiem. Ale my? ią^e jesteśmy ludźmi średniowiecza i dlatego chcemy poznawać jego dorobek umysłowy. Będziemy go, rzecz jasna, krytykować, ale< sprawiedli • wie, to znaczy wykazując nie tylko błędy, ale i zasługi/# przy tym biorąc pod uwagę, co mógł zrobić w swoich czasach:, ffa takiej dopiero podstawie oprzemy ocenę jego twórczości. Być może, iż nie będzie ona jednolicie ujemna; być moż^Jj iż znajdą się w niej również niemałe wartości. Takie połączeufP dobrego ze złym:4^ tó rzecz ludzka. Życzmy sobie, aby i nasza działalność spotkała się kiedyś z podobną oceną.

Idę dalej. Być może, iż wśród czytelników tej książki znajdą się tak zawzięci wrogowie Herbarta, że nic nie złagodzi ich ujemnego sądu. Mimo wszystko będą go w czambuł potępiałi.-Niech sobie! — Jeżeli ci Zoile będą dokładnie wiedzieli, co potępiają, to już przez to samo ten tom spełni swoje zadanie.

A teraz dopuśćmy do głosu samego Herbarta. Na poruszony tu temat tak się wypowiedział: „Tolerancja dla fałszywych systemów! Nie mogąc budzić do siebie trwałego przekonania, podniecają jednak do badań, i dlatego stanowią naszą sprawę narodową. A więc nie polemizujmy z nimi w sposób tak zajadły, jak by można było”.%

Pisząc te słowa Herbart nie miał, oczywiście, na myśli własnego systemu. Któż bowiem nie uważa własnego systemu za prawdziwy? Fałsz dostrzegamy zazwyczaj w cudzych systemach. Ale i z tym zastrzeżeniem aforyzm ten przynosi zaszczyt Her-bartowi. Godny on filozofa!

I my okażmy się filozofami i oddajmy niemiłemu Herbartowi, co mu się należy.

¹ Aphorismen zur Einleitung in die Philosophie, H., t, I, s. 598.