img017

i moralnej. Samotność społeczna (inaczej fizyczna) dotyczy osób, które hii pozbawione - mówiąc słowami autorki — „społecznej sieci powiązań i wspólnego społecznego doświadczenia”. Żyją one - jak wskazuje Janusz Gajda w luźnym związku ze społeczeństwem lub poza nim, nie utrzymując więzi naturalnej z innymi lub ze znacznym osłabieniem tych relacji. W tym rodzaju samotności mieści się przedstawiona wcześniej interpretacja samotności według J. Szczepańskiego. Z kolei podana przez tego autora definicja osamotnienia odnosi się do samotności psychicznej. Według R. Pawłowskiej samotność psychiczna to wewnętrzne przeżycie człowieka, polegające na uczuciu samotności, człowiek czuje się nikomu niepotrzebny, jest mu źle etc. J. Gajda dodaje, że samotność psychiczna to brak więzi psychicznej z drugim człowiekiem. Najostrzejszą formą osamotnienia, która dotyka przede wszystkim osoby starsze, jest - jak podkreśla R. Pawłowska - samotność moralna. Autorka określa ten rodzaj samotności jako poczucie osamotnienia człowieka w swoich poglądach, wyznawanych wartościach, które nie znajdują poparcia wśród społeczeństwa, a także jako brak filozofii życiowej, nadającej życiu sens i znaczenie¹⁰³.

Wymienione rodzaje samotności stają się udziałem ludzi starszych z różnych powodów. Osoby starsze mogą same unikać kontaktów z innymi, np. ze względu na niski standard ekonomiczny, złą sytuacją mieszkaniową lub gdy mają problemy ze zdrowiem. Kontakty może utrudniać także obniżenie możliwości adaptacyjnych człowieka starszego, jego cechy osobowościowe (nieufność, zgorzkniałość itp.), jak również ograniczenia w zakresie zdolności poruszania się czy też brak możliwości komunikacyjnych. Źródła samotności tkwią też w sytuacjach losowych (śmierć osób bliskich, rówieśników, rozpad rodziny), w procesach migracyjnych i emigracyjnych (przyczyniających się do zmniejszenia się liczy kontaktów z bliskimi lub do zerwania tych kontaktów), w nieżyczliwym zachowaniu się innych wobec osób starszych (np. brak czasu na kontakty z ludźmi starszymi, traktowanie spotkań z nimi jako ciężkiego obowiązku), w braku akceptacji ze strony młodszych pokoleń (w tym brak zainteresowania i zrozumienia dla sytuacji życiowej człowieka starszego i jego problemów) itp. Istotną rolę odgrywa tu również dystans społeczno-kulturowy i obyczajowy między generacjami. Ważną przyczyną samotno-

^111,1 L. Frąckiewicz, Karta praw..., s. 131; J. Gajda, Samotność i kultura. Warszawa 1987, m. HH—87, za: R. Pawłowska, Samotność człowieka - rozważania teoretyczne. W: R. Pawłowska, E. Jundziłł, Pedagogika człowieka samotnego. Gdańsk 2003, s. 20; S. Klonowicz, Oblicza starości..., s. 203; R. Pawłowska, Samotność człowieka - rozważania teoretyczne. W: R. Pawłowska, E. Jundziłł, dz. cyt., s. 17-30; W. Pędich, Ludzie starzy..., s. 25; J. Piotrowski, Stosunki rodzinne..., s. 182; J. Rembowski, Poczucie osamotnienia w świetle teorii i niektórych technik pomiaru. „Kwartalnik Pedagogiczny”, 1989, nr 4, s. 4, za: B. Butrymowicz, Samotność i próby jej przezwyciężania. W: Refleksje nad starością..., s. 131; J. Staręga, za: A. Kotlarska-Michalska, Poczucie osamotnienia u osób w podeszłym wieku jako rodzaj doświadczania starości. W: Refleksje nad starością..., s. 135; J. Szczepański, Sprawy ludzkie. Warszawa 1978, s. 20-30, za: B. Z. Małecka, Elementy gerontologii..., s. 85.

u i jest także izolacja psychiczna i społeczna, która z kolei wprowadza jed-iiuhI.Iu,¹ w stan osamotnienia. Do przyczyn osamotnienia psychologowie zali-i , ;i|n też procesy industrializacji i urbanizacji, które doprowadziły do roz-Iu/mcnia wspólnot społecznych (głównie rodzinnych i małżeńskich), dniacych oparcie. Dlatego też osamotnienie jest przez psychologów trakto-nmię jako doświadczenie ogólnoludzkie. W Polsce poczuciu osamotnienia i wyobcowania ludzi starszych sprzyjają negatywne skutki okresu przeobra-i ii. w tym m.in. rozluźnienie więzi międzypokoleniowych, degradacja sfery „loaimków międzyludzkich, które stają się coraz bardziej sformalizowane

I    niioiiimowe. Narastająca agresja słowna i brutalizacja zachowań przyczy-iihim się do zagubienia się człowieka starszego w odmiennych od poprzed-inrh warunkach życia. Uczucie samotności i obiektywna lub subiektywna t/iilncja od społeczeństwa wiąże się z coraz powszechniej akcentowanym utwierdzeniem, że „śmierć społeczna” człowieka starszego wyprzedza jego

iiiierc biologiczną. Należy dodać, iż do „śmierci społecznej” przyczyniają się przede wszystkim negatywne stereotypy dotyczące roli społecznej człowieka I in szego. Osoba starsza jest bowiem postrzegana jako osoba bierna, która powinna wycofać się na „boczny tor” życia społecznego. Ludzie starsi zaczy-iinią patrzeć na siebie zgodnie z negatywnym stereotypem, co prowadzi do /uniżonej samooceny, bierności itp.¹⁰⁴

Samotność i osamotnienie mogą mieć niekorzystny wpływ m.in. na samopoczucie, stan zdrowia, pozycję społeczną człowieka starszego. Wiąże się In z doznawaniem negatywnych przeżyć (jak nuda, bezczynność, brak snu, poczucie krzywdy, uczucie lęku, cierpienia, porażki, opuszczenia), a także / brakiem aktywności, życiem wspomnieniami, brakiem kontaktów z innymi I'rublem samotności może być odczuwany z różną intensywnością przez iiMiiby w starszym wieku, częściej doświadczają go kobiety, ponieważ męż-r/.yzni zazwyczaj dążą do zawarcia kolejnego związku. Ponadto mężczyźni pi zażywają samotność w innym wymiarze. Po przejściu na emeryturę z re-jiuly trudno jest im utrzymać stare i nawiązać nowe znajomości, gdyż ich luiii: towarzyski łączył się głównie z miejscem pracy. Szczególnie nieko-i /yHt.ny wpływ samotności zauważa się u starszych wdowców, którzy nie po-

II    ulią przystosować się do samotności, popadają w depresję. Gdy mieszkają Miimotnie mogą ulec degradacji społecznej (utrata kontaktów towarzyskich, im u ulotnienie) oraz zdrowotnej (na skutek nieumiejętności przygotowywania

^ln< ,J. Auleytner, K. Głąbicka, Polityka społeczna pomiędzy opiekuńczością a pomocni ćlinlną. Warszawa 2000, s. 224; B. Butrymowicz, Samotność..., s. 132; L. Frąckiewicz, Kar Iu /mim..., s. 131-134; tejże, Społeczno-demograficzne problemy starzenia się polskiego spo Ir. ictlstwa. W: Seniorzy w społeczeństwach..., s. 36; G. Garrett, dz. cyt., s. 44; |i InMlrzębska, Pracownicy socjalni..., s. 31; J. Kocemba, G. Kołomyjska, dz. cyt., s. 31; A Kullurska-Michalska, Poczucie osamotnienia..., s. 135; A. Pawłucki, Przedmowa. W II Pawłowska, E. Jundziłł, dz. cyt., s. 9; R. Pawłowska, Samotność..., s. 23-42; W Pydich, Ludzie starzy..., s. 25; J. Semków, Starość..., s. 26; A. Tabaczkiewicz, Problemy