img038 (22)

u. iuu ut l iauinSKl

jako liczb. ©, Q , C stało się 100 i później utożsamiono je z pierwszą literą Centura; 0, (1), to, M zaczęło oznaczać 1000 i utożsamiono je z początkową literą miZZe, a jego połówka (D) stała się 500; I - I - 1 - L* - stało się 50.

Z trzech etruskich znaków dla głosek s Rzymianie zatrzymali grecką sigmę. Występowanie w alfabecie łacińskim liter d i o, niepotrzebnych Etruskom, tłumaczy wspomniany już fakt, że alfabet łaciński powstał, zanim Etruskowie odrzucili te litery. Użycie liter C, K, Q i F już objaśniliśmy. Symbol, tak jak w etruskim przedstawiający przydech, otrzymał później kształt Ii. I. było znakiem zarówno samogłoskowego, jak i spółgłoskowego i. X dodano później w celu przedstawienia głoski ks, ale umieszczono je na końcu alfabetu (ultima nostrarum, „ostatnia z naszych /liter/”, powiada Kwintylian, I, 4.9).

Wczesny alfabet łaciński przedstawiał się zatem, jak następuje: A, B, C (dźwięk k), D, E, F, I (grecka zeta), H, I, K, L, M, N, O, P, Q, P (taki kształt miało pierwotnie R), S, T, V, X. Z grubsza rzecz ujmując, był to alfabet semicko-grecko-etruski. Kształty niektórych liter nieco zmieniono: se-micko-greckie A przekształciło się w D; greckie X przekształciło się w S; R jest jedynie wariantem P utworzonym przez dodanie kreski pod „brzuszkiem”. Inne litery pozostały jednak nie zmienione. W późniejszym stadium wypadła siódma litera, a mianowicie grecka zeta (I), ponieważ łacina jej nie potrzebowała. Na jej miejscu umieszczono nową literę — G Wprowadzenie tej innowacji przypisuje się Spuriuszowi Karwiliuszowi, wyzwoleńcowi konsula o tym samym imieniu (po 250 roku p.n.e.).

Kiedy po podbiciu Grecji w I wieku p.n.e. język łaciński obficie zapożyczał wyrazy greckie, takie jak zephyros, z ówczesnego alfabetu greckiego przejęto znaki Y i Z dla głosek y i z i umieszczono je na końcu alfabetu. Litery te służyły jednak tylko do transkrypcji wyrazów greckich i dlatego nie pojawiają się w zwykłych napisach łacińskich. Pismo łacińskie stało się w ten sposób alfabetem ,o 23 znakach; przybrały one postać bardziej regularną, harmonijną, ₍ proporcjonalną i'elegancką.

W czasach rzymskich kilkakrotnie próbowano dodawać nowe litery. Werriusz Flakkus wprowadzi! za panowania Augusta odmianę M. Cesarz Klaudiusz (10 p.n.e.—54 n.e.) usiłował wprowadzić zmiany szczególnie stotne. Za pomocą digamma inuersum, _f , przedstawił głoskę w—v,, iby odróżnić ją od u, odwróconym C (D), antisigmą, wyraził zbitkę ps. ’ołowy H ((—) użył na oznaczenie głoski pośredniej między u a i. Mimo o można powiedzieć, że omówionego powyżej alfabetu dwudziestotrzy-;terowego używano stale, z zachowaniem tego samego porządku liter, ie tylko w piśmiennictwie monumentalnym okresu rzymskiego, lecz ikże w średniowieczu jako dużych liter alfabetu łacińskiego. W druku żywamy go po dziś dzień.    ''

Ze znaków, dodanych w średniowieczu tylko U, W i J weszły na stałe do alfabetu łacińskiego. Zresztą w istocie ^:rzeczy liter tych nie dodano, lecz otrzymano je w' wyniku modyfikacji liter istniejących. Modyfikując V łatwo było uzyskać U (dla przedstawienia samogłoski u i odróżnienia jej od spółgłoskowego v) i spółgłoskowe W. Natomiast J, i spółgłoskowe, uzyskano po nieznacznej przeróbce I. We wczesnym średniowieczu tych dwóch liter, U i J (ale nie W, które pojawiło się dopiero w XI wieku), używano wymiennie z u i i, oznaczając nimi dźwięki zarówno spółgłoskowe, jak i samogłoskowe.

Dalsza historia alfabetu łacińskiego sprowadza się do dwóch zasadniczych procesów: przystosowania tego alfabetu do rozmaitych języków i zewnętrznego przekształcania poszczególnych liter w „kursywnych” lub „pośpiesznych” rodzajach pisma.

ŁACIŃSKIE PISMA KURSY W NE

Związek dużych liter współczesnego pisma z dawnymi literami semic-ko-grecko-etrusko-łacińskimi jest oczywisty nawet dla laika. Związek „minuskuły”, to jest „małych liter”, ze starożytnymi literami łacińskimi pozornie nie jest tak oczywisty, ale w istocie rzeczy „majuskuła” i „mi-nuskuła” pochodzą od tego samego starożytnego alfabetu łacińskiego. Odmienny wygląd minuskuły jest skutkiem przekształcenia pierwotnych liter prpez usunięcie części litery (jak na przykład h z H, b z B), przez wydłużenie jakiejś jej części (na przykład qzQ, d z D) itd.

Zmiany form liter były spowodowane dwiema zasadniczymi przyczynami, ale historia owych zmian jest nazbyt długa, aby dało się ją omówić w tej książce.

W starożytności minuskuła nie. istniała. Zarówno pismo monumentalne, jak i pisma kur_sywne sk_ładały_się z dzisiejszych „dużych liter”. Pismo monumentalne miało i ma być dzisiaj przede wszystkim (w inskrypcjach kommemoratywnych na kamieniach nagrobnych itd.) trwałe i piękne, a więc także proporcjonalne i równe. Tymczasem w pismach kursywnych lub pośpiesznych ważniejsza jest szybkość i użyteczność niż piękno. W piśmiennictwie monumentalnym za narzędzie służy i zawsze służyło dłuto, a materiałem jest i był zawsze kamień. W piśmie odręcznym używamy dziś zazwyczaj pióra i papieru.

W czasach rzymskich posługiwano się rozmaitymi narzędziami. Prymitywny skrobak lub rylec, zwany stylusem, służył w życiu codziennym do pisania na tabliczkach powleczonych woskiem. Pędzlem, tak jak i dzi-siaj, wykonywano malowidła ścienne. Rzymianie posługiwali się również piórem zrobionym z trzciny. Koniuszek trzciny strzępiono, tak że przypominała pędzelek, albo też przycinano w ten sposób, że na końcu two-