img041 (43)

Rozważmy obecnie nieco bliżej podstawowe walory metody eksperymentu, których nie posiada obserwacja spontanicznego źachowania się. Walory te uzasadniają potrzebę uzupełniania obserwacji spontanicznego zachowania się przez badanie eksperymentalne.

Podstawową zaletą eksperymentu jest możność zamierzonego wywoływania badanych zjawisk. Ma to wyjątkowo duże znaczenie w sytuacji, gdy na spontaniczne pojawienie się pewnych czynności trzeba nieraz czekać dłuższy czas. W tym celu zmuszeni jesteśmy do prowadzenia czasochłonnych obserwacji dostarczających zbędnych materiałów, nie mając przy tym pewności, czy i kiedy, wystąpi badana czynność.

Drugą zaletą jest możność wielokrotnego powtarzania eksperymentu, wywołania badanego zjawiska dowolną ilość razy. Stwarza to większą szansę poznania go niż w warunkach naturalnych, w których dane zjawisko występuje nieraz dość rzadko. Badane czynności możemy natomiast skuteczniej analizować obserwując. je wielokrotnie w warunkach eksperymentu, poznając je dzięki temu w sposób bardziej wszechstronny i wyczerpujący.

Eksperymentu dokonuje się w warunkach szczególnie dogodnych, gdyż prowadzący badania świadomie nastawia się na zbieranie potrzebnych mji materiałów, przygotowuje odpowiednie aparaty i przyrządy, eliminuje czynniki utrudniające poznanie badanych faktów (np. nadmierny hałas, niewłaściwe oświetlenie, zbytnia odległość przedmiotu obserwacji). Możliwości takich brak natomiast nieraz przy dokonywaniu obserwacji spontanicznego zachowania się.

Eksperyment pozwala na ujednolicenie warunków badania, które są dobierane przez eksperymentatora. Znajomość warunków, w których dana czynność występuje, umożliwia dokładniejsze poznanie jej oraz wykrycie kierujących nią prawidłowości. Dzięki ujednoliceniu i dokładnemu określeniu warunków eksperymentu może on być powtórzony przez innych eksperymentatorów w celu dokonania weryfikacji uzyskanych wniosków lub kontynuowania rozpoczętych badań.

Eksperyment umożliwia tworzenie względnie prostych sytuacji, w których badana czynność została uzależniona od wpływu jednego lub stosunkowo niewielkiej liczby czynników. W warunkach naturalnych oddziałuje natomiast szereg czynników, zaś ustalenie ich wpływu na zachowanie się, jak również związków zachodzących między nimi, nasuwa większe trudności niż w badaniach eksperymentalnych.

Znajomość warunków eksperymentu pozwala na ich modyfikowanie. Ujednolicając sytuację, w której przeprowadzane jest badanie, a następnie zmieniając poszczególne warunki eksperymentu, możemy określić ich wpływ na zachowanie się. Stanowi to z kolei podstawę wykrywania związków i zależności przyczynowych, ustalenia prawidłowości kierujących zachowaniem się.

Zaletą eksperymentu jest możność dokonywania ilościowych pomiarów, które odgrywają ważną rolę w różnych badaniach naukowych, jako źródło określenia związków i zależności występujących w danej kategorii zjawisk. W warunkach eksperymentu można mierzyć częstość w stępowania badanych reakcji lub czynności,, ich intensywność, czas pojawiania się i trwania. Przy obserwacjach spontanicznego zachowania się brak na ogół możliwości dokonywania tego rodzaju pomiarów lub też są one mniejsze niż w trakcie badań eksperymentalnych.

Eksperyment umożliwia weryfikację hipotez sformułowanych na podstawie obserwacji spontanicznego zachowania się. Badania dotyczące spontanicznie występujących czynności spełniają wtedy funkcję badań sondażowych. Wykorzystując je dokonujemy opisu i jakościowej analizy zaobserwowanych czynności oraz formułujemy hipotezy, odnośnie do kierujących nimi prawidłowości, które weryfikujemy za pośrednictwem właściwych badań eksperymentalnych. Jak zaznacza J. Pieter, „epistemolo-gicznie rzecz biorąc, obserwacja wyprzedza eksperyment. Najpierw bowiem przypatrujemy się zjawiskom i w opisie przedstawiamy sobie pojęciowo składniki, własności i ich przebieg, a dopiero na tak przygotowanym gruncie próbujemy poznawać związki, zależności, czyli tzw. ich mechanizm. Po prostu przypatrując się — obserwujemy, a badając uzależnienia — eksperymentujemy. Z tego punktu widzenia eksperymentowanie jest wyższą formą poznania zjawisk (powtarzających się)”.'

Hipotezy weryfikowane podczas badań eksperymentalnych mogą odnosić się do pewnych właściwości psychicznych przejawiających się w zachowaniu obserwowanych osób i opierać na przypuszczeniach sformułowanych uprzednio w trakcie obserwacji spontanicznego zachowania się. Tak na przykład nauczyciel śledząc spontaniczne zachowanie się uczniów na lekcji ma w stosunku do niektórych wątpliwości, czy wykazują oni normalną sprawność umysłową. Obserwacje na lekcjach mogą upoważniać go do wstępnego sformułowania takiej hipotezy. Jej weryfikacja wymaga jednak badań pozwalających na dokonanie pomiarów spostrzegawczości, wyobraźni, pamięci, sprawności myślenia i innych funkcji psychicznych osób podejrzanych o niedorozwój umysłowy. Badania tego typu umożliwiają zarówno uzyskanie rezultatów liczbowych, będących miernikiem określonych funkcji psychicznych, jak też dokonanie obserwacji czynności świadczących o poziomie ich rozwoju. Podobnie na podstawie obserwacji, przeprowadzanych w toku odpowiednio zorganizowanych eksperymentów,

¹ J. Pieter: Przedmiot i metoda psychologii, jw., s. 192.

6 — Obserwacje psychologiczne dzieci i młodzieży 81