img049

ale już możliwą do odwzorowania dla dziecka w wieku 6-7 lat, jest raoA w ułożeniu pionowym), a w odniesieniu do bodźców słuchowych - n«f». dzielanie sylab i głosek zaczynających i kończących słowa. Jednym z ps jawów doskonalenia się anałityczno-syntetycznego spostrzegania jest postęp w zakresie umiejętności rysowania: rysunki dzieci pod koniec ola przedszkolnego znajdują się w tzw. stadium wzbogaconego i udoski nego schematu (poprzedzonym stadium schematu ubogiego), stanowiąc wprawdzie uproszczone i zgeometryzowane, ale bogate w szc: i obiektywnie rozpoznawalne obrazy rzeczywistości.

Praktyczny aspekt osiągnięć w zakresie analizy i syntezy spos' niowej polega na ich znaczeniu dla późniejszej nauki pisania. Ró¹ ważne są one dla opanowania przez dziecko umiejętności czytania, o czy*) wspomniano już w rozdziale dotyczącym rozwoju spostrzeżeń.

Jednym z najistotniejszych kierunków zmian, jakie dokonują się w ku przedszkolnym i mają ważne konsekwencje dla dalszego rozwoju, ja# wyodrębnianie się czynności poznawczych o d^J d z i *« łań praktycznych.Jest to możliwe dzięki osiągniętej w poprzedni* okresie interioryzacji czynności umysłowych i prowadzi do pojawienia się pod koniec wieku przedszkolnego początków dowolności pro cesów poznawczych. Dziecko staje się więc zdolne do ukieru: wywania uwagi zgodnie z otrzymanym poleceniem czy realizowany* celem (np. uważnie przygląda się poszczególnym fragmentom odwzorowali wanego rysunku); zaczyna też dowolnie odtwarzać dane pamięciowe (np. przypomina sobie na żądanie wyuczone teksty wierszyków czy piosenek).

Dowolność zaczyna charakteryzować również działanie dziecka; spre- f? wia to, że przyjemność funkcjonalna płynąca z wykonywania czynności przestaje być jedynym motywem ich podejmowania. Kształtuje się nastawienie na cel, umiejętność doprowadzania czynności do końca, zdolność do wysiłku, niezbędnego, by uzyskać zamierzony rezultat. Inaczej mówiąc -pojawiasięzdolność do podejmowania zadań. Trzeba jednak pamiętać o tym, że zdolność ta znajduje się wówczas dopiero w formie zaczątkowej, a zadania są dziecku narzucane z zewnątrz.

Dowolność działania stanowi więc w wieku przedszkolnym wyraz podporządkowywania się wymaganiom społecznym. Wymagania te dotyczą również innych aspektów zachowania dziecka, w szczególności zaś powściągania pewnych emocji i dążeń. W konsekwencji można w końcowej fazie omawianego okresu obserwować początki panowania dziecka nad reakcjami emo c j o n al n y m i. Próbuje ono po-

I wstrzymywać niepożądane społecznie przejawy takich emocji, jak gniew czy zazdrość (np. hamuje agresję), a jeśli mu się to nie udaje, reaguje emocją wstydu (np. wstydzi się okazanej złości czy strachu). Potrafi | leż rezygnować ze swych dążeń (respektuje zakazy) lub odraczać ich gptalizację.

Nastawienie na cel i umiejętność podporządkowywania się pewnym zewnętrznym ograniczeniom stwarzają warunki powstawania zdolności do współdziałania. W końcowej fazie wieku przedszkolnego dzieci potrafią bawić się zespołowo, przestrzegając ustalonego przedtem podziału ról, planu zabawy. Są przy tym samodzielne w nawiązywaniu i organizowaniu wzajemnych kontaktów, obywają się bez pomocy dorosłych.

Pojawiająca się dowolność procesów umysłowych nie tylko pozwala 1 dziecku na próby panowania nad własnym zachowaniem, lecz oczywiście wpływa też na sposób przyswajania wiedzy o świecie, sprawia bowiem, że dziecko zaczyna być tej wiedzy świadome, zaczyna zdawać sobie sprawę ze skutków własnych czynności poznawczych. Tym samym może uświadamiać sobie fakt, że czegoś nie wie, i celowo dążyć do uzyskania pewnych informacji. Głównym ich źródłem są dla dziecka dorośli, w związku z tym mówi się niekiedy o występowaniu w okresie przedszkolnym wieku pytań. Pytania te w końcowej części tego okresu dotyczą już między innymi przyczyn i celów różnych zjawisk oraz mechanizmów ich powstawania.

Dzięki pojawieniu się myślenia pojęciowego wiedza dziecka zyskuje zarazem pewien stopień ogólności i integracji. Integracja ta nie ma jeszcze charakteru hierarchicznego. „Ośrodkami”, wokół których organizują się informacje, są schematy poznawcze odzwierciedlające poszczególne, subiektywnie dla dziecka ważne czy interesujące obiekty (osoby, typy sytuacji). Przejawia się to między innymi w zabawie, w której dziecko potrafi odzwierciedlać złożone sytuacje społeczne (zabawy w dom, w szkołę, w sklep i inne). Pewien elementarny poziom integracji charakteryzuje też percepcję społeczną dziecka. Ma już ono pojęcie osób, jako wyposażonych w zbiór stałych cech (choć nie potrafi jeszcze cech tych uporządkować ani godzić licznych sprzeczności zawartych w obrazach ludzi). Dysponuje też wiedzą na temat właściwości pewnych „kategorii osób”, wyróżnionych ze względu na wiek, płeć itd., ma orientację co do zachowań właściwych dla podstawowych ról społecznych (między innymi ról związanych z płcią). Także obraz własnej osoby zawiera już liczne macje na własny temat, w tym pierwsze sądy warto: