img065 (26)

4. Podniety i sytuacje zewnętrzne a zachowanie się

Wśród czynników, wpływających na ludzkie zachowanie się, można wyróżnić ich dwie zasadnicze grupy. S. L. Rubinsztejn określa je mianem „przyczyn zewnętrznych” oraz „warunków wewnętrznych”. Zdaniem tego autora „przyczyny zewnętrzne (oddziaływanie zewnętrzne) zawsze działają [...] przez warunki wewnętrzne”.¹ Podobny pogląd reprezentuje T. Tomaszewski, który twierdzi, że przyczynowe uwarunkowanie zachowania się jest „[...] zwykle dwojakie, zewnętrzne i wewnętrzne, przy czym czynniki zewnętrzne wywierają wpływ pośrednio za pomocą czynników wewnętrznych”.²

Fakty występujące w zachowaniu się dzieci i młodzieży można tłumaczyć wpływem aktualnie działających podniet. Przy tego rodzaju interpretacji dokonujemy opisu zachowania się, ustalamy towarzyszące mu podniety oraz formułujemy wnioski dotyczące zależności zachodzących między nimi.

Powyższy sposób interpretacji znajduje zastosowanie przy wyjaśnianiu niektórych faktów występujących w zachowaniu się dzieci i młodzieży. Określone reakcje i czynności, zachodzące na lekcjach, przerwach, w trakcie zabawy lub różnych zajęć pozalekcyjnych, tłumaczymy wtedy działaniem aktualnych podniet zćwnętrznych. Możemy przy tym uwzględniać zarówno wpływ pojedynczych podniet, jak też ich zespołów, które określamy mianem sytuacji. Brak zainteresowania lub wyjątkowo duże zainteresowanie tematem lekcji, reakcje emocjonalne, konflikty występujące między dziećmi są niejednokrotnie następstwem działania poszczególnych podniet lub sytuacji, w których znajduje się dane dziecko.

„Zdzisiek nie uważał na lekcji. Zapytany nie wiedział, o czym mówi się. Jest on dobrym uczniem, zwykle interesuje się tematami omawianymi na lekcji i bierze w niej czynny udział. Zdzisiek co chwila zaglądał pod ławkę i pokazywał coś koledze. Oglądali jakąś książkę. Nauczycielka znów zapytała Zdziśka, który w pierwszej chwili nie słyszał nawet, że zostało wymienione jego nazwisko. Koleżanka z tylnej ławki trąciła go w rękę i szepnęła:« Wstawaj, pani ciebie pyta». Chłopiec wstał, nic jednak nie odpowiedział. W dalszej części lekcji ponownie zaglądał pod ławkę i szeptał coś do kolegi. Na przerwie rozmawiałam z nimi i prosiłam, by pokazali mi tę książkę. Zdzisiek nic chciał tego uczynić. Na moje zapytanie wyjaśnił, że w książce były rysunki nowych modeli samolotów, oni zaś bardzo interesują się lotnictwem.

Wniosek: Odchylenie uwagi i brak czynnego udziału w lekcji wy\volane zostało oglądaną książką, zawierającą rysunki nowych modeli samolotów”.

„Dzisiaj na lekcji dzieci rysowały wiewiórkę, której model nauczycielka przyniosła do klasy. Zdzisiek byl zajęty rysowaniem, bardzo go to interesowało. W pewnej chwili wstał, podszedł do nauczycielki i zapytał, czy może wyjść. Otrzymał na to pozwolenie. Po chwili wrócił do klasy i usiadł w ławce. W tej samej chwili podskoczył w górę, krzyknął i zaczął płakać. W klasie powstał zamęt. Dzieci zaczęły się śmiać, nauczycielka podeszła do Zdziśka, i spytała, co się stało. Chłopiec wciąż płakał, a równocześnie wygrażał dwom kolegom, którzy siedzieli za nim w ławce. Koledzy siedzieli ze spuszczonymi głowami i nic nie mówili, tylko od czasu do czasu spoglądali na siebie i uśmiechali się ukradkiem. Nauczycielka spytała ich, co oni wyrabiają. Obaj zaczęli się tłumaczyć, że nie wiedzą, co się stało i dlaczego kolega plącze. Zdzisiek pokazał wtedy pinezkę leżącą na jego ławce. Nauczycielka upomniała chłopców i kazała dzieciom dalej rysować.

Wniosek: Opisane zachowanie Zdziśka spowodowane było ukłuciem pinezką. Ból wywołał u niego gwałtowną reakcję ruchową, krzyk i płacz.”

„W czasie przerwy Bronek przez kilka minut klęczał na działce szkolnej, wpatrzony w jeden punkt. Po chwili podszedł do niego Witek; Bronek coś mu pokazał i powiedział z ożywieniem. Witek siadł obok Bronka na ziemi i również zaczął przyglądać się. Gdy podeszłam bliżej. Bronek powiedział: «Niech pani zobaczy, jak mrówki ciągną muchę. One są takie małe, a ona taka duża: ale one muszą mieć dużo sily».

Wniosek: Zachowania się Bronka i Witka wywołały mrówki ciągnące do gniazda muchę, spełniające funkcję podniety powodującej skupienie uwagi.”

Aktualne podniety mogą również wyjaśniać genezę zachowania się grupy dzieci.

„Dzieci były zajęte rozwiązywaniem zadań matematycznych. W pewnej chwili za oknem rozległ się głośny huk. Wywołało to nagle ożywienie w klasie. Niektóre dzieci aż podskoczyły w ławkach, zaczęły spoglądać w okno, pytać, co się stało. Szereg dzieci sprawiało wrażenie przelęknionych, o czym świadczył zarówno ich wyraz twarzy, jak też niespokojne ruchy. Nauczycielka podeszła do okna i uspokoiła dzieci, stwierdzając, że huk wywołany był pęknięciem dętki w przejeżdżającym samochodzie, który stoi na ulicy. Kilkoro dzieci podeszło do okna, by zobaczyć ten samochód. Nauczycielka przypomniała im, że w czasie lekcji nie można wychodzić z ławek. Po chwili w klasie zapanował spokój, dzieci zajęły się rozwiązywaniem zadań.

Wniosek: Nagła podnieta słuchowa (głośny huk) wywołała szereg reakcji u uczniów rozwiązujących zadania matematyczne. Wyjaśnienia nauczycielki przyczyniły się do ustąpienia objawów przestracnu, które wystąpiły u niektórych dzieci po usłyszeniu hałasu. Zepsuty samochód stojący na ulicy był podnietą, która spowodowała podejście kilkorga dzieci do okna. Upomnienie nauczycielki wywołało ich powrót na swoje miejsce, przyczyniło się do przywrócenia porządku w klasie oraz ponownego zajęcia się rozwiązywaniem zadań”.

Przy dokonywaniu omawianego rodzaju interpretacji można uwzględnić zależność zachowania się od poszczególnych podniet lub od ich zespołów tworzących określone sytuacje.

„Dziś na zbiórkę harcerską przyszła niewielka liczba dzieci, mimo że zwykle licznie przybywają na zbiórki i wykazują duże zdyscyplinowanie. Większość nieobecnych spotkałam później na pobliskim placu, na którym przyjezdny cyrk rozbijał swe namioty. Gromada dzieci otaczała klatki z tygrysami, wpatrzona z zainteresowaniem w ryczące i biegające po klatce zwierzęta. Inna grupa przyglądała się pięknym koniom arabskim, zaś kilku starszych chłopców z zapałem pomagało cyrkowcom w rozbijaniu namiotu. ³

129

1

   S. L. Rubinsztejn: Zasady i drogi rozwoju psychologii. Przekład z jęz. ros. E. i J. Flesznerowie. Warszawa 1964. Książka i Wiedza, s. 107.

2

   T. Tomaszewski: Wstęp do psychologii, jw., s. 37.

3

— Obserwacje psychologiczne dzieci i młodzieży