img073 (18)

uwłaszczenia, rozwarstwienie wsi - odgrywały wielką rolę. W talach krajach, jak ziemie polskie, część Rosji, zwłaszcza zaś Węgry i Rumunia znaczna część, a nawet większość ziemi pozostawała w rękach arystokracji i ziemiań-stwa. Wśród chłopów występował głód ziemi. Znaczna ich część została sprołetaryzowana i zależała ekonomicznie głównie od wielkiej własności, w pewnym stopniu od bogatszych rolników zatrudniających siły najemne. Inna część chłopów rozporządzała małymi skrawkami ziemi, zmuszającymi także do szukania zarobku poza własnym gospodarstwem; można ich określić jako półproletariat wiejski. Na tym tle występował konflikt społeczny na wsi, przeciwstawiający bezrolnych i małorolnych chłopów wielkiej własności ziemskiej. Bezrolny proletariat obejmował na Węgrzech 40% warstwy chłopskiej, w Rumunii czwartą część. W Bułgarii i Serbii proletariat wiejski nie był liczny, tam, gdzie występowała wspólnota wiejska (zadruga), takiej kategorii w ogóle nie było. Grupa zamożnych chłopów nie była duża, nie przekraczała np. na Węgrzech 10% ogółu.

Jeśli chodzi o ziemie polskie, to do opisanej sytuacji najbardziej zbliżała się Galicja, gdzie obok łatyfundiów (ale te nie wszędzie występowały) żyli chłopi na małych na ogól gospodarstwach, przy znacznej bezrolności i mało-rolności. Najmniejsze gospodarstwa określano jako karłowate. Był tu więc dość liczny proletariat i półproletariat rolny, ale były i zamożniejsze grupy chłopskie, stąd też zróżnicowanie majątkowe wsi było znaczne. W Królestwie Polskim pod zaborem rosyjskim do ustalenia lepszych dla chłopów zasad uwłaszczenia w 1.864 r. przyczyniła się niechęć caratu do szlachty polskiej i chęć zjednania sobie polskich chłopów. Bezrołność i małorołność występowała i tu, ale była łagodzona przez emigrację i przez stopniową parcelację wielkiej własności. Wreszcie w zaborze pruskim reformy przeprowadzone przez rząd w Berlinie doprowadziły do pozostania silnej warstwy zie-miaństwa polskiego i niemieckiego oraz do konsolidacji zamożniejszej warstwy chłopskiej, która była tu liczniejsza niż gdzie indziej, przy zdecydowanej proletaryzacji części wsi, zatrudnionej w folwarkach i u bogatszych chłopów. I tutaj niechęć władz pruskich do szlachty polskiej podyktowała bardziej dla chłopów względne warunki tzw. regulacji, jak określano tu likwidację poddaństwa gruntowego i stosunków pańszczyźnianych w XIX wieku.

W krajach takich jak Bułgaria czy Serbia problemy stojące przed chłopstwem były nieco inne. Dawniej ziemia należała tu do państwa tureckiego lub do tureckich właścicieli i po utworzeniu państw narodowych przeszła przeważnie na własność chłopów. Ziemia mogła być tu w rękach państwa i powstającej warstwy zamożnych chłopów, nie było natomiast arystokracji i łatyfundiów.

Masy chłopskie zasilały powstające ośrodki przemysłowe i miasta, a także dostarczały podstawowego kontyngentu emigrantów za Ocean. W bardziej zacofanych regionach - Rosja, Serbia - zachowały się jeszcze elementy archaicznej wspólnoty wiejskiej (obszczyna w Rosji, zadruga na Bałkanach). Rola społeczna chłopstwa była jednak zróżnicowana w zależności od charakteru całego społeczeństwa. W krajach, w których rodzima szlachta odgrywała nadal poważną rolę, masy chłopskie pozostawały na dole drabiny społecznej, tym bardziej że drobnomieszczaństwo i warstwa średnia były tam często reprezentowane przez grupy etniczne napływowe (Żydzi, Niemcy, dawniej też Ormianie, Grecy i inni). Tak było w Rosji, Polsce, na Węgrzech, w Rumunii. W krajach, gdzie nie było własnej warstwy feudalnej (zniszczonej lub wynarodowionej w przeszłości), nie występowały takie podziały społeczne, i drobnomieszczaństwo, a z czasem także inteligencja i warstwa urzędnicza rekrutowały się spośród chłopów (kraje bałkańskie, Słowacja, częściowo kraje bałtyckie). Większość tych właściwie czysto chłopskich krajów przypadała na skrajnie zacofaną strefę Europy.

Także poziom urbanizacji był w obu strefach - umiarkowanego i znacznego zacofania - stosunkowo niski. Gdy w 1910 r. miasta liczące ponad 5 tys. mieszkańców obejmowały przeciętnie w Europie 36% ludności, to na Węgrzech 30, w Rosji 20, a w Serbii tylko 10. Trzeba jednak pamiętać, że stopień urbanizacji zależy także od warunków geograficznych i gęstości zaludnienia, stąd np. niski odsetek mieszkańców miast w krajach skandynawskich. Jakkolwiek by na to patrzeć, niski poziom urbanizacji w krajach wschodniej i południowej Europy świadczył o w mniejszym lub większym stopniu przedkapitałistycznym charakterze całej struktury społeczno-zawodowej. Nie znaczy to, aby nie powstawały w tym regionie wielkie miasta i metropolie, w których życie w pewnym zakresie było podobne do życia w wielkich miastach zachodniej Europy. Różnice wynikały z ubóstwa infrastruktury, jeszcze bardziej niż na Zachodzie obsługującej głównie „piękne dzielnice” zamieszkane przez klasy wyższe i kilkadziesiąt budynków rządowych. Metropolie na wschodzie rozwijały się właśnie bardzo dynamicznie. I tak np. ludność Paryża zwiększyła się od 1880 do 1910 r. z 2269 tys. do 2888 tys. (o 28%), Londynu z 4770 do 7256 tys. (o 63%), Berlina z 1122 do 2071 tys. (o 85%), ale Moskwy z 612 do 1481 tys. (o 142%), Petersburga z 877 do 1907 tys. (o 117%), a Warszawy z 252 do 856 tys. (o 160%). Także w ten sposób ujawniał się „wyspowy” charakter nowoczesnej cywilizacji na obszarach strefy umiarkowanego zacofania. Rosnące szybko wielkie miasta w tej strefie nie były wprawdzie podobne do współczesnych molochów powstających w krajach Trzeciego Świata, ale i tak gromadziły niemało patolo-