img088 (11)

a następuje to w okresie dorastania, wiedza o sobie zaczyna być porządkowana hierarchicznie - sądy o niższym stopniu ogólności są podporządkowywane twierdzeniom ogólniejszym.

Inna ważna zmiana w zakresie samowiedzy dotyczy jej ź r ó d e 1. Choć pierwsze informacje pozwalające na odkrycie własnej odrębności dziecko czerpie, z własnej aktywności, jego sądy na temat własnej osoby są początkowo pochodzenia zewnętrznego - stanowią odzwierciedlenie tego, co mówią o nim inni ludzie. Dziecko przejmuje wiedzę o sobie od dorosłych (zwłaszcza rodziców), potem także od rówieśników. Na przykład na jego samoocenę jeszcze do młodszego wieku szkolnego włącznie w znacznej mierze składają się „echoidalne” sądy, będące powtórzeniem wartościowań dokonywanych przez rodziców i nauczycieli (np. odnośnie do „grzeczności” zachowania się, pilności w nauce, zdolności itp.). Stanowi to jedną z zasadniczych przyczyn małej stabilności samooceny na wcześniejszych etapach rozwoju. Dziecko może bowiem otrzymywać o sobie sprzeczne informacje z różnych źródeł czy nawet i z tego samego źródła (od jakiejś jednej osoby), w zależności od pewnych czynników przypadkowych (np. humoru matki, która raz chwali, a innym razem gani dziecko bez wyraź nego powodu). Bierne przyjmowanie takich sprzecznych informacji czym niemożliwą ich integrację i sprawia, że sądy dziecka na własny temat od znaczają się dużą zmiennością.

W miarę rozwoju wzrasta samodzielność dziecka w tworzeniu samo wiedzy - w coraz większym stopniu jest ono zdolne do formułowania są dów o sobie na podstawie obserwacji własnego działania. Na przykład porównując efekty działania (wyniki w nauce czy sporcie, powodzenie w kontaktach towarzyskich) z tymi, jakie uzyskują rówieśnicy, i z tym, czego się od niego wymaga, dziecko może dochodzić do uogólnionych samoocen dotyczących swych zdolności, swej atrakcyjności interpersonal nej, sprawności fizycznej, urody itd. Podobnie sądy na temat cech pożądanych, czyli tego, jakim powinno się być, początkowo są przyjmo wane od ważnych dla dziecka „osób znaczących”, a z czasem dopiero sta ją się w pełni własnymi, samodzielnie utworzonymi standardami. Powsla nie tych standardów stwarza zarazem nowy układ odniesienia, pozwalający na dokonywanie samooceny w drodze konfrontowania stanu faktycznego z wewnętrznymi wymaganiami.

Takie u w e w n ę t r z n i an i e się źródeł samowiedzy nic znaczy bynajmniej, że informacje od otoczenia przestają odgrywać rolę w jej formowaniu. Nadal mają one istotne znaczenie, nie są już jednak przyj mowane jako gotowe sądy, lecz stanowią przesłanki (wraz z _clanymi pochodzący¹¹¹' ^z samoobserwacji) dla samodzielnego wnioskowania.

js[_{a z}akończenie tych rozważań warto podkreślić, że wraz z (dokonywaniem sie ^wy^zej wskazanych zmian bogacą się f u n k c j e pełnione przez samowiedzy - jej rola jako wyznacznika zachowania. Wyróżnia si?¹ - cztery podstawowe funkcje samowiedzy: poznawczą, instrumentalną, rnotywacyj-ną i gen^eratywną. W toku rozwoju kształtują się one kolejno.

Funkcja poznawcza polega na odkrywaniu wła«nej osoby i uświad^am'^amu sobie posiadanych właściwości. Pojawienie się f u n k c j i instrP^mentalnej (co następuje w wieku szkolnym) oznacza, że wiedza o sdbie samym zaczyna uczestniczyć w regulacji zachowafńa. Znajomość wł^asny^{ch cec}h (np. sposobów reagowania, potrzeb, zdolnpści) wpływa na działanie - na to, jakiego typu aktywność człowiek podejmuje, a jakiej pnika, na rodzaj i trudność stawianych sobie celów, na stopień wytrwałości’ ^z jaką do nich dąży itp. Co więcej - poprzez swój wpływ na cechy działania może również determinować jego efekty, np. wyniki w nauce.

Szczególne znaczenie regulacyjne ma samoocena. Jej pozipm (wyśo-ki-niski) j^est podstawowym czynnikiem determinującym poziom aspiracji. Jeśli samoocena jest adekwatna, jej wpływ na działanie pfowadzi do dostosowywania stopnia trudności podejmowanych zadań do rzeczywistych możliwości- W przeciwnym jednak przypadku człowiek ma skłonności do stawiani^a sobie celów zbyt łatwych (przy samoocenie zaniżonej) łnb zbyt trudnych (P^rzy samoocenie zawyżonej).

St_awianie sobie celów zbyt łatwych prowadzi do niewykorzystywania posiadanych możliwości, przez co staje się czynnikiem hamującym rozwój jedr^1C)stki. Często można to obserwować w sytuacjach szkolnych -niektórzY zdolni lub nawet bardzo zdolni uczniowie, nie doceniając własnych sil’ ^nle starają się o dobre wyniki, zadowalają się trójkiufm nie garną się dP kółek zainteresowań, rezygnują z kontynuowania na^uki po zakończeń *^u szkoły lub wybierają mniej ambitne kierunki kształcenia. Podobna tendencja może się też ujawniać w innych sferach, np- zaniżona samooce^na dotycząca własnej atrakcyjności interpersonalnej powoduje nieśmiał°ść, wycofywanie się z kontaktów społecznych, unikanie wszelkich sytpacji, w których można by sprawdzić się w tym zakresie.

Z kolpi podejmowanie zadań znacznie przekraczających posiadane możliwości (do tego często prowadzi zawyżenie samooceny) jest przyczyną

193

1

Ibide^m-