img090 (21)

V. Metoda obserwacji psychologicznej w badaniach naukowych

1. Zakres stosowalności obserwacji psychologicznych w badaniach naukowych

Metoda obserwacji psychologicznej jest nie tylko przydatna w praktyce przy poznawaniu zachowania się dzieci i młodzieży, lecz znajduje również zastosowanie w badaniach naukowych. Systematyczne obserwacje zachowania się pozwalają na poznanie przebiegu rozwoju psychicznego oraz wykrycie niektórych kierujących nim prawidłowości. Obserwacje psychologiczne są pomocne w badaniach dotyczących procesu uczenia się, występujących w nim trudności i błędów, kształtowania się różnych sprawności i umiejętności. Obserwacje zachowania się umożliwiają opisanie i dokonanie klasyfikacji zaburzeń w zachowaniu się oraz wykrycie ich zależności od niektórych determinujących je czynników. Oparte na obserwacji badania pozwalają na poznanie różnych form współżycia społecznego dzieci i młodzieży oraz przebiegu procesu ich socjalizacji.

Wielu autorów podkreśla znaczenie metody obserwacji, w badaniach naukowych. Jak zaznacza J. Pieter, „badanie naukowe, jako część pracy następującej po ustaleniu i uzasadnieniu problemu i po wyborze odpowiedniej metody roboczej, rozpoczyna się w większości nauk od obserwacji i jest przetykane obserwacją”.¹ Omawiając funkcję metody obserwacji w badaniach naukowych z zakresu psychologii, H. A. Murray wyraża pogląd, że należałoby przede wszystkim „[...] przeprowadzić obserwacje i zgromadzić dokumentację dotyczącą wielkiej ilości zachowań się, zwłaszcza interpersonalnych zachowań się werbalnych, oraz spróbować z grubsza je poklasyfikować. Na przekór okrzykom: «Nie!» jest to na razie moja główna propozycja”.²

Niezależnie od przydatności metody obserwacji przy rozwiązywaniu problemów naukowych, uzyskane w ten sposób materiały empiryczne można wykorzystać przy opracowywaniu norm dotyczących określonych łonu zachowania się. Zdaniem na przykład F. L. Goodenough (1928), I) S. Thomasa (1929, 1933), R. E. Arringtona (1939) „normy oparte na bezpośredniej obserwacji «spontanicznego zachowania się» mogą mieć większą trafność niż te, które ustalono za pomocą testów lub innych "technik i«terwencyjnych», zwłaszcza w dziedzinie zachowania się społecznego.³ Normy te znajdują praktyczne zastosowanie w różnych formach poradnictwa psychologicznego dla dzieci i młodzieży.

Polscy psychologowie przeprowadzili szereg badań posługując się metodą obserwacji psychologicznej. Znajdowała ona niejednokrotnie zastosowanie w badaniach z zakresu psychologii rozwojowej. Stefan Szuman⁴ i Maria Przetacznikowa⁵ wykorzystywali metodę obserwacji badając rozwój mowy dzieci. W badaniach tych materiały empiryczne gromadzone w dzienniku obserwacyjnym stanowiły podstawę analizy rozwoju zdolności wyrażania przez dzieci w mowie różnych przedmiotów, zjawisk i czynności, ich cech oraz stosunków zachodzących między nimi. S. Szuman⁶ oraz Anna Dzierżanka⁷, opierając się na materiałach obserwacyjnych, analizowali działanie dziecka w okresie wczesnego dzieciństwa oraz wieku przedszkolnym uwzględniając przy tym zabawy dzieci oraz występujące w nich rodzaje czynności. Edward Franus, posługując się metodą obserwacji połączoną z fotografowaniem i filmowaniem zachowa-, nia się, badał reakcje emocjonalne gniewu i strachu występujące u małych dzieci dokonując przy tym ich opisu oraz analizując ich zależność od działających bodźców.⁸ Emmanuela Jezierska prowadziła przez kilka lat systematyczne obserwacje zachowania się głuchociemnej Krystyny Hrysz-kiewicz. Stały się one źródłem analizy procesu jej rozwoju psychicznego oraz skuteczności zastosowanych w stosunku do niej metod oddziaływania wychowawczego.⁹ Lidia Geppertowa badała prawidłowości kształtowania

12* 179

1

   J. Pieter: Zarys metodologii badań naukowych, jw., s. 76.

2

   H. A. Murray: Próba analizy sil kierunkowych osobowości. W: Problemy osobowości i motywacji w psychologii amerykańskiej. Przekład zbiorowy z jęz. ang. Wybór i opracowanie J. Reykowskiego. Warszawa 1964, PWN, s. 171.

3

   Cyt. H. F. Wright: Obserwacyjne metody badania dziecka. W: Podręcznik metod badania rozwoju dziecka. Pod red. P. H. Mussena. T. I, jw., s. 88.

4

   S. Szuman: Rozwój treści słownika dzieci. Zagadnienie i niektóre wyniki badań. „Studia Pedagogiczne” 1956 t. II.

5

   M. Przetacznikowa: Przymiotniki w mowie dziecka w wieku przedszkolnym. „Studia Pedagogiczne” 1956 t. II.

6

   S. Szuman: Rola działania w rozwoju umysłowym małego dziecka. Wrocław 1955, Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

7

   A. Dzierżanka: O rozwoju wniejętności posługiwania się narzędziami i przedmiotami codziennego użytku przez dzieci w wieku przedszkolnym. „Studia Pedagogiczne” 1955 t. II.

8

   E. Franus: Rozwój reakcji gniewu małych dzieci. Kraków 1959, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego.

9

   E. Jezierska: Obserwacje nad rozwojem głuchociemnej Krystyny Hryszkiewicz. Warszawa 1963, PWN.