img358

20    WSTĘP AUTOR. STOSUNEK DO WSPÓLCZENYCH MU SPRAW    21

narodowej kronikarza. Natomiast boli go i gniewa ingerencja Polaków, których uważa za dawnych trybutariuszy Czech (III. 36). Na taką postawę Kostnasa wskazuje wstydliwe przemilczanie pomocy polskiej dla kolejnych pretendentów do tronu czeskiego²⁴, z niej w dużej mierze wypływa charakterystyczne pomijanie lub pomniejszanie polskich zwycięstw, wzmianki o polskim tchórzostwie oraz dobitne podkreślanie każdej czeskiej przewagi nad Polakami. Na przykład krótko tylko zaznacza zajęcie Pragi przez Chrobrego, przemilcza, że był przywołany przez Czechów, natomiast ze szczegółami i prześmiewauiem się z polskiej tcliórzliwości opisuje opuszczenie Pragi przez wojska Chrobrego (1,36). Wspominając później o sytuacji w Polsce po śmierci Mieszka II pisze, że „jedyna nadzieja Polaków, uciekających na wszystkie strony, była w nędznej ucieczce", natomiast z emfazą opisuje napad na Polskę Brzcty-sława I w 1039 r. (II, 2) i procesyjny powrót do Pragi z ciałem św. Wojciecha i innymi łupami (II, 5). O wojnie polsko-niemieckiej w 1109 r., słynnej z bohaterskiej obrony Głogowa, mówi Kosmas tak, jakby nic było polskiego zwycięstwa (III, 27), a klęskę czeską nad Trotiną w bitwie z Polakami przypisuje tylko ich podstępom (III, 35, 36 i przyp. 35 do ks. III). Kronikarz sądzi, że usprawiedliwiona jest pomsta za krzywdy wyrządzone Czechom przez Polaków (II, 2; III, 22), a do pasji doprowadza go to, żc z powodu czeskich kłótni dynastycznych „w Polsce nikczemne galgany gratulowały sobie niewyparzonymi pyskami” (III, 20).

I

Kosmas dyplomatycznie nie atakuje wprost panującego w Polsce Bolesława Krzywoustego, podkreślając kilkakrotnie jego pokrewieństwo z Przemyślidami (III, 1, 10, 16, 41); raz tylko, w usta księcia Władysława, jako odpowiedź doradcom namawiającym go do oślepienia morawskiego kuzyna Ottona, wkłada słowa; „Nigdy nie upodobnię się do księcia polskiego Bolesława, który swego brata Zbigniewa pod przysięgą wierności podstępami przywołał i trzeciego dnia pozbawił go oczu” (III, 34). Natomiast całą nienawiść do polskich władców aktualnych i dawniejszych skupił na postaci Bolesława Chrobrego, „nad którego nie było podstępniejszego człowieka” (I,'34). To, że Kosmas wiedział o śmierci Chrobrego - zdradza przepisana pod rokiem 1025 notatka rocznikarska: „umarł król Bolesław” (1,41).

Wiele o ustosunkowaniu się kronikarza do spraw mu współczesnych odczytać można z jego przemilczeń, których wymowę podkreśla czasem jakieś „niewinnie” wtrącone zdanie. Oprócz przemilczania ingerencji polskiej w dynastyczne walki Przemyślidów, Kosmas jakby chciał unicestwić milczeniem trzy sprawy: istnienie w Czechach obrządku słowiańskiego, a w związku z tym także i klasztoru benedyktynów słowiańskiego obrządku w Sazawie, istnienie założonej i protegowanej przez króla Wratyslawa kapituły wyszehradzkiej, wreszcie sławę panowania króla Wratyslawa, jego sukcesy orężne i polityczne.

Nic powiodły się starania Wratyslawa o uznanie przez Watykan obrządku słowiańskiego; w piśmie z 2 stycznia 1080 pisze do niego antypapież Klemens III: „Ponieważ twoja dostojność życzyła sobie, abyśmy zgodzili się na odprawianie u was służby bożej w języku słowiańskim, nicclt się dowie, że tej Twojej prośbie w żaden sposób nie

¹⁴ B. Krzcmieńska, Polska i Polacy u* opinii czeskiego kronikarza Kosmasa, Zcsz. Nauk. Uniw. Łódzkiego Nauki Humnnisl.-Spol. Seria II (1960). z. 15, s. 84-85 i 92-93; por. też przvp. 56 do ks. I. 32, 36 do ks. II i 15,18,25,27,32 do ks. Ul.

XX    WSTĘP    ŻYCIORYS TIIILTMARA    XXI

i ósmej, oraz rymowana proza, której używa w kilku miejscach Kroniki'¹.

Te próby poetyckie Thictmara odznaczają się wielką nieporadnością i dalekie są od icłt klasycznych wzorów. Również język łaciński kronikarza pomimo jego obcowania z poetami klasycznymi nic wykazuje tego oszlifowania, jakie powinien by im zawdzięczać. Czyżby z tego miało wynikać, iż szkoły magdeburskie stały na tak niskim poziomie, że nic mogły zapewnić kronikarzowi dostatecznego wykształcenia w ówczesnym języku literackim, tzn. łacinie? Taki wniosek byłby zbyt daleko idący. Poziom obu szkól magdeburskich był najwyższy, na jaki je stać było w ówczesnych warunkach, z dala od centrów kultury we Włoszech, czy choćby w Kolonii i Lcodium. W porównaniu z tamtymi ośrodkami byt to poziom oczywiście niski. Dodać przy tym należy, iż rękopisy zawierające teksty klasyków roiły się od błędów pochodzących od późniejszych przepisywaczy¹⁴. Thictmar, jak inni wychowankowie ówczesnych szkół, czytał klasyków w takiej zniekształconej postaci.

Wreszcie negatywnie należy rozstrzygnąć kwestię, czy Thictmar nauczył się w szkołach języka greckiego. Rozsiane po Kronice pojedyncze wyrazy greckie lub od greckich pochodzące świadczą raczej o naleciałościach greckich w ówczesnym języku łacińskim, a nie o znajomości grcczyzny u naszego kronikarza.

¹⁴ Por. F Kurze, Die iilleste Magdehurgcr Bisiumschronik, Mit-tcllungcn des Insliluls fur osterr. Gcschichtsforschung Ergb. Bd. 111 (1891-189-1), s. 406, i L. Pollicim, Die lalcinisclic lic i nip rosa. Berlin 1925, s. 402.

¹⁴ Na to zwrócił uwagę T.J. Fortinski, Titntar Mierseburgskij i jego chomika, Petersburg 1874, s. 59.

Reasumując możemy stwierdzić, iż Thictmar otrzymał w Magdeburgu możliwie najlepsze wykształcenie, takie mianowicie, jakie uzyskiwali w owycli czasach ludzie z jego klasy społecznej, nastawieni na wyższą karierę duchowną. Nierównie ważniejszy jednak od wykształcenia byl wpływ, jaki wywarły szkoły i w ogóle całe środowisko magdeburskie na formujący się wówczas światopogląd Thictmara.

Ośrodek kościelny w Magdeburgu stał ciągle jeszcze pod znakiem tych zadań, które mu wyznaczył jego założyciel Otto I. Główne jego zadanie polegało na akcji misyjnej wśród Słowian, prowadzonej w ramach zależności państwowej i kościelnej od Niemiec.

Również cesarstwo, wznowione przez Ottona I, pojmowano tu na wskroś realnie. Nic w sensie programu uniwer-salistycznego, jakiejś idealnej ciritas Dci wysnutej z pism św. Augustyna, lecz w sensie konkretnych uprawnień i prerogatyw, dających cesarzowi legitymację do urządzania politycznych i kościelnych stosunków w tej części Europy. Wedle panujących tu zapatrywań punkt ciężkości cesarstwa leżał nic w Rzymie, ani w Italii, lecz w Niemczech i na ich słowiańskim przedpolu. W tym świetle zrozumiały jest opór środowiska magdeburskiego wobec uniwersa-lislycznych tendencji idących z Rzymu, zrozumiałe również jest jego negatywne stanowisko wobec polityki Ottona 111¹⁵.

Realizm środowiska magdeburskiego przejawiał się również w jego poglądach na życie wewnętrzne Kościoła. Ruch

¹⁴ Patrz P. Kclir, Dos Erzbislum Magdebmg Hild die ci sie Organisa-tion der cbristlichcn Kirche in Polen. Abhandlung d. preuss. Akad. d. Wiss. Phil.-Hist. KI. 1920. Nr. I. s. 54 i n.