img919

148 Aspekty> miru

byśmy to wiedzieć? Należy jednak zaznaczyć, że głównym obiektem ataków racjonalistów były przede wszystkim perypetie i samowola bogów, ich dziwne i niesprawiedliwe zachowanie, ich „niemoralność”. Krytykę zasadniczo prowadzono w imię stopniowo zyskującej na wzniosłości idei Boga: prawdziwy Bóg nie może być niesprawiedliwy, niemoralny, zazdrosny, mściwy, „niewykształcony” itp. Identyczna krytyka ponowiona została później, choć już z o wiele większą siłą, przez chrześcijańskich apologetów. Teza ta (mity o bogach opowiadane przez poetów nie mogą być prawdziwe) brała górę zrazu tylko wśród intelektualnych elit greckich, później zaś, to znaczy po ostatecznym tryumfie chrześcijaństwa, w całym świecie grecko-rzymskim.

Warto jednak przypomnieć, że Homer nie był ani teologiem, ani twórcą mitów. Nigdy nie twierdził, że w sposób systematyczny i wyczerpujący przedstawia całość greckiej religii i mitologii. Jeśli prawdą jest, jak twierdzi Platon, że Homer wychował całą Grecję, to jednak trzeba również powiedzieć, że jego poematy przeznaczone były dla dość specyficznego kręgu odbiorców: członków arystokracji wojskowej i feudalnej. Fascynacja wywołana jego geniuszem nie miała sobie równych; dzieła Homera przyczyniły się w dużym stopniu do scalenia i uobecnienia się kultury greckiej. Cóż, skoro nie zamierzał on pisać traktatu o mitologii, dlatego też nie przedstawił wszystkich istniejących w świecie greckim lematów mitycznych, tym bardziej nie miał zamiaru prezentować obcych koncepcji mitycznych i religijnych. Homer nie mówi prawie nic o tym wszystkim, co można by uznać za mroczne, infemalne czy posępne aspekty mitologii i religii greckiej. O religijnym znaczeniu idei seksualności, płodności, śmierci czy życia pozagrobowego wiemy tylko dzięki świadectwom autorów późniejszych czy też dzięki badaniom archeologicznym. Takie właśnie homeryckie wyobrażenie bogów i mitów zostało narzucone i ostatecznie utrwalone, niczym w obrębie ponadczasowego świata archetypów, przez wybitnych artystów epoki klasycznej. Nie ma powodu dłużej rozwodzić się nad wielkością, przewagą i rolą, jaką wyobrażenie to odegrało w kształtowaniu się umysłowości człowieka Zachodu. Wystarczy przeczytać Die Góller Griechenlands Waltera Otto, aby wkroczyć w obszar tego cudownego świata „doskonałych Form”.

Nie oznacza to jednak, że wraz z nadaniem przez Homera i sztukę klasyczną światu boskiemu niezrównanego blasku zapomniano tylko te jego aspekty, które uznać by można za mroczne, ponure, potworne i nieszczególne. Przecież istniał Dionizos, bez którego niepodobna wyobrazić sobie Grecji, o którym zaś Homer wspomina tylko przy okazji omawiania pewnego wydarzenia z jego dzieciństwa. Z drugiej strony te fragmenty mitów, które przetrwały dzięki historykom i eru-dytom, wprowadzają nas w świat duchowy, który również nie jest pozbawiony wielkości. Te nie-homeryckie i w większości nie-klasyczne mitologie należały raczej do opowieści „ludowych”. Nie ucierpiały one na skutek ataków racjonalistów i, co bardzo prawdopodobne, przetrwały przez wieki na marginesie świata literatury. Niewykluczone, że pozostałości po mitologiach ludowych pozostają do dziś jeszcze ukryte, w formie zmienionej pod wpływem oddziaływania chrześcijaństwa, w obrębie współczesnych wierzeń greckich i śródziemnomorskich. Do zagadnienia tego powrócimy jeszcze w dalszej części książki.

Teogonia i genealogia

Hezjod zwraca się do innego rodzaju odbiorców. Opowiada mity zupełnie nieznane lub ledwie zarysowane w poematach homcryckich. To on jako pierwszy wspomina o Prometeuszu. Nie mógł jednak wiedzieć, że najważniejsza część mitu o Prometeuszu powstała na skutek nieporozumienia, a dokładniej „zapomnienia” o pierwotnym znaczeniu religijnym. To prawda, że przyczyną zemsty Zeusa jest krętaczenie Prometeusza przy podziale ofiary; przykrycie kości warstwą tłuszczu i umieszczenie mięsa razem z żołądkiem i Wnętrznościami. Skuszony tłuszczem Zeus wybrał dla bogów