img922 (2)

3.4.4. Artykulacyjna charakterystyka półsamogtosek (glajdów)

Glajdy (półsamogłoski) — podobnie jak scharakteryzowane wyżej samogłoski — to dźwięki otwarte z artykulacyjnego punktu widzenia. Nie są one jednak sylabiczne, a na płaszczyźnie artykulacyjnej charakteryzują się tym, iż wymawiane są przy niestabilnych narządach mowy, a co za tym idzie, nie mają stadium ustalonego; artykulacja glajdu jest ciągłą zmienną, podczas gdy w artykulacji paralelnych samogłosek występuje stadium ustalone, pewna określona konfiguracja trwająca przez jakiś czas, tzn. dłużej niż stadia przejściowe (Sawicka 1995: 115).

We współczesnej polszczyźnie wyróżniamy sześć półsamogłosek. Są one zróżnicowane pod wieloma względami. Charakteryzując je, należy wziąć pod uwagę następujące kryteria: 1. ruchy języczka podniebienia miękkiego, 2. ruchy języka w płaszczyźnie poziomej, 3. ruchy wiązadeł głosowych, 4. kształt warg.

Na podstawie pierwszego spośród wyżej wymienionych kryteriów wyróżnimy dwie podklasy glajdów (półsamogłosek) polskich. W czasie ich powstawania podniebienie miękkie wraz z języczkiem albo jest opuszczone, co gwarantuje udział jamy nosowej w procesie artykulacji, albo też jest uniesione, uniemożliwiając tym samym przepływ powietrza wydostającego się z płuc przez jamę nosową. Z jednej strony możemy zatem wyróżnić glajdy (półsamogłoski) ustne, z drugiej zaś glajdy (półsamogłoski) nosowe. Podział ten obrazuje następujący schemat:

półsamogłoski

artykułowane z udziałem		artykułowane bez udziału
jamy nosowej		jamy nosowej
nosowe		ustne
[T] — pański — [paisk’i]	W	— Jola —	- [jola]
[S] — gąszcz — [gouść]	w	— auto —	- [auto]
	[*']	— whisky	— [u’isk’i]
	[u] 9	— płci —	[pući]

Obserwując ruchy języka w płaszczyźnie poziomej zauważymy z kolei, że albo wyraźnie przesuwa się on ku przodowi jamy ustnej, albo odwrotnie —jego masa przenoszona jest ku tyłowi jamy ustnej. Na podstawie omawianego tutaj kryterium wyróżnimy więc dwie podklasy półsamogłosek (glajdów), a mianowicie przednie w opozycji do t y 1 n y c h, por.:

Sb

masa języka przenoszona	masa języka przenoszona
ku przodowi jamy ustnej	ku tyłowi jamy ustnej
przednie	tylne
W	W
ft	w Tul
	^l9^J W

Biorąc pod uwagę ruchy wiązadeł głosowych zauważymy, że dźwięki półsamogłoskowe (glajdowe) albo są dźwięczne, albo są bezdźwięczne. Powstają bowiem przy rozsuniętych wiązadłach głosowych, a więc bez udziału tonu krtaniowego. W takich wypadkach powietrze wydostające się z płuc nie napotyka w krtani na przeszkodę. Niektóre z glajdów artykułowane są dokładnie odwrotnie. Powstają zatem przy zsuniętych wiązadłach głosowych, czyli z udziałem tonu krtaniowego. Powietrze wydostające się z płuc napotyka wówczas w krtani na przeszkodę. Omawiany tutaj podział można przedstawić w formie następującego schematu:

półsamogłoski

powstają przy zsuniętych wiązadłach

powstają przy rozsuniętych wiązadłach

dźwięczne    bezdźwięczne

Do podklasy dźwięcznych glajdów zaliczymy głoski [ij, (T], [u], [u’], luj. Fakultatywnie mogą pojawić się bezdźwięczne odmianki wszystkich wyżej wymienionych glajdów (por. Sawicka 1995: 138—141). W tekstach współczesnej polszczyzny mówionej największą frekwencję ma jednak głoska [u],

V

Glajdy (półsamogłoski) są dźwiękami zróżnicowanymi także ze względu na kształt warg w procesie artykulacji. Dźwięki [u], [u’] oraz [u] wymawiane są bowiem z wyraźnie zaokrąglonymi wargami. Nazwiemy je więc labialnymi. Półsamogłoski (glajdy) [ij, [T] oraz [u] nie są labializowane, albowiem podczas ich powstawania nie zaobserwujemy zaokrąglenia warg. Podział glajdów (półsamogłosek) ze względu na omawiane tutaj kryterium ilustruje następujący schemat:

87