img948 (4)

n

Wymowa potoczna — zwana także codzienny — stosowana jest w kontaktach językowych z osobami nam znanymi, stojącymi — według naszej oceny na podobnym co nasz poziomie prestiżowym, form potocznych możemy też użyć w swobodnej rozmowie w niedużym gronie słuchaczy, także w sytuacjach, gdy wypowiedź specjalnie stylizujemy środowiskowo lub uczuciowo, aby nakłonić słuchaczy do podobnego naszemu myślenia i postępowania lub ich przekonać o naszej naturalności i wiarygodności (Podręczny słownik 1990: 9—10).

Wymowa niestaranna — pojawia się w bezpośrednich kontaktach międzyludzkich, gdy rozmawiającym nie zależy na skuteczności komunikatywnej ani na okazaniu wzajemnego szacunku. Rozmowa jest wyraźnie nacechowana emocjonalnie, narusza reguły artykulacyjne, miesza formy ogólne z gwarowymi lub środowiskowymi. Jest prowadzona w sposób utrudniający zrozumienie.

Zdecydowanie precyzyjniejsza, a przez to bardziej godna uwagi i upowszechnienia wydaje mi się propozycja Janiny Wójtowiczowej (1993). Zdaniem tej autorki ocena wymowy, czyli bilans fonetyczny powinien być dokonany na podstawie obserwacji zarówno spontanicznych wypowiedzi, jak i podczas mowy kontrolowanej, umyślnej, np. przy odczytywaniu podanego tekstu lub powtarzaniu zdań, połączeń wyrazowych czy wreszcie izolowanych sylab i dźwięków. Kompleksowa ocena wymowy powinna zawierać uwagi dotyczące:

1.    Budowy, sprawności, ruchliwości narządów mowy.

2.    Siły i barwy głosu.

3.    Tempa mówienia.

4.    Słuchu.

5.    Mimiki, gestykulacji oraz innych zjawisk towarzyszących mówieniu, takich jak: tiki, nieumiejętność nawiązania kontaktu wzrokowego.

6.    Artykulacji głosek języka polskiego — ze szczególnym uwzględnieniem:

a)    stopnia stabilizacji głosek zarówno w obrębie wyrazu, jak i w połączeniach międzywyrazowych (chodzi przede wszystkim o artykulację tych głosek, których wymowa często ulega niepożądanym modyfikacjom, por. [r], [s], [ś], [§] itp.),

b)    sposobu realizacji grup spółgłoskowych,

c)    umiejętności koordynacji oddechu — fonacji — artykulacji,

d)    błędnych innowacji fonetycznych, takich jak: dyftongiczna wymowa samogłosek nosowych bez rezonansu nosowego typu *[ideu], *[ćeusto], manieryczna wymowa samogłosek itp.

e)    gwarowo motywowanych odstępstw od normy.

Zdaniem J. Wójtowiczowej pełna ocena artykulacji jest możliwa przy kontroli słuchowej oraz wzrokowej mówiącego. Na podstawie wyżej przedstawionych kryteriów wypracowano następującą skalę ocen:

I 3ó

„A. Wymowa wzorowa —Wyraziste, energiczne artykułowanie /.e stosownym napięciem mięśni daje precyzyjne dźwięki mowy; samogłoski

0    klarownej barwie artykułowane są przy odpowiednim rozwarciu zębów i właściwym ułożeniu warg. Sprawna, wyraźna artykulacja spółgłosek i grup spółgłoskowych zapobiega daleko idącym upodobnieniom i uproszczeniom; wygłos wybrzmiewa starannie. Giętkość, wyrazistość artykulacji zapewnia dobrą słyszalność, do czego przyczynia się również staranna emisja głosu i zsynchronizowany oddech. Brak regionalizmów. Budowa narządów mowy bez zarzutu; zadbane uzębienie. Tempo mowy stosowne. Ułatwiony odbiór mowy powiększa zainteresowanie przekazem u odbiorcy.

B.    Wymowa poprawna — Prawidłowe artykulacje, dobra dykcja

1    fonacja. Naturalne, właściwe tempo mowy. Mniejsza wyrazistość mówienia; mogą występować uproszczenia czy redukcje głosek, usuwane są jednak w mowie umyślnej, kontrolowanej. Mogą występować niewielkie anomalie narządów mowy, nie mające jednak wpływu na artykulację.

C.    Wymowa dopuszczalna — Nieznaczne zniekształcenia artykulacji, które są usuwane w mowie kontrolowanej, przy starannym wypowiadaniu izolowanych dźwięków [...]. Mało precyzyjne artykulacje, zbyt daleko idące, liczne uproszczenia i asymilacje, sporo regionalizmów; pojawić się też mogą manieryzmy, np. przy wymowie samogłosek. Tempo mowy jest z trudem opanowywane. Głos oceniony ujemnie. Występują niewielkie, dopuszczalne defekty twarzowo-zgryzowe.

D.    Wymowa nieprawidłowa — Nagromadzenie niepożądanych cech. Małe napięcie mięśni, mała precyzja ruchów artykulacyjnych, co przy tempie allegro powoduje daleko idące zmiany, a więc zbyt liczne asymilacje oraz redukcje grup spółgłoskowych; luźne, osłabione artykulacje spółgłosek w pozycjach interwokalicznych i w wygłosie, redukcje czasu trwania samogłosek, co powoduje nawet zmianę liczby sylab w wyrazach i powstawanie wtórnych grup spółgłoskowych, także na pograniczu form wyrazowych. Grupy te są też upraszczane, co powoduje swoistą dewastację ciągów fonicznych, a więc i trudności w odbiorze, i w rozumieniu. Konstatuje się nagromadzenie trudno usuwalnych regionalizmów. Występują niepożą dane cechy twarzowo-zgryzowe (np. wpływająca niekorzystnie na wymowę proteza, gdy wytwarza się nieprzyjemny poświst towarzyszący artykulacji zębowych głosek szczelinowych).

E.    Wymowa wadliwa — Występuje wada lub wady wymowy (seplenienie, reranie, nosowanie, zacinanie się, jąkanie, mowa bc/.lndnn itp.)" (Wojtowicz 1993: W <>l).