IMG44

218    , Krzysztof Szamałek

1. Jadczykowa 1975), a ilością osad potwierdzonych badaniami wykopaliskowymi, często w bardzo ograniczonym zakresie jest ogromna.

Do niedawna z badanego terenu znanych było zaledwie 14 osad (E. Świerkowska-Barańska 1992; R. Grygiel 1995; M. Kaczmarek 1999, s. 137-139, mapa 1; A. Gałęzowska 1999, s. 7, 15): 6 z okolic Poznania, 3 z mezoregionu Równiny Średzkiej i 4 z Kujaw. Nowych cennych informacji o osadach kultury pomorskiej z północnej Wielkopolski dostarczyły ostatnio prowadzone badania na trasie gazociągu tranzytowego i na wielkopolskim odcinku autostrady A2. Przygotowywane do druku opracowania uzupełnią dotychczasowy zasób wiedzy dotyczącej osadnictwa ludności kultury pomorskiej. W sumie na terenie północnej Wielkopolski, dzięki badaniom związanym z tymi dwoma wielkimi inwestycjami, rozpoznano dotychczas dalszych 29 osad, które można łączyć z okresem łużycko-pomorskiej transformacji kulturowej. W świetle źródeł jakimi dysponujemy obecnie z terenu północnej Wielkopolski procesy transformacji kulturowej wydają się przebiegać w dwóch etapach.

Etap I wiąże się z młodszą fazą okresu halsztackiego D. W północnej części Wielkopolski dochodzi wówczas do dezintegracji kulturowej. Zamyka się trwający kilkaset lat cykl rozwoju zjawiska określanego jako kultura łużycka. Dezintegracja ta zachodząca w skali makroregionu stopniowo i nierównomiernie wywołana splotem rozmaitych czynników i czytelna w różnych dziedzinach zachowań kulturowych, w osadnictwie wyraża się ogólnym spadkiem liczby punktów osadniczych, zanikiem dużych, długotrwale użytkowanych cmentarzysk i dużych stanowiących centra osadnicze osad. Jest to równocześnie horyzont „łużyckich” osad pogrodowych jakie odkryto w Biskupinie, Kruszwicy i Jankowie, a niewykluczone, że również najmłodszych grodów w Słupcy i Koziegłowach. W odniesieniu do niektórych osad z terenu Pojezierza Wielkopolskiego i jego zachodniego pogranicza możemy dopatrywać się również kontynuacji wcześniejszego zasiedlenia. Do takich należy osada w Łagiewnikach, stan. 5 (Obniżenie Goplańskie), zaś z nowszych badań osady w Żółwinie, stan. 29 (Obniżenie Obrzańskie) i Sławsku Wielkim, stan. 12 (Wysoczyzna Gnieźnieńska). Osady w Łagiewnikach i Sławsku Wielkim były użytkowane co najmniej od wczesnej fazy rozwoju kultury łużyckiej (2poł. Ili i IV okres epoki brązu), zaś osada w Żółwinie od okresu halsztackiego C. W tym czasie w nowych miejscach pojawiają się nowe, tylko w młodszej fazie okresu halsztackiego D użytkowane osady. Osady takie znane są z wcześniejszych badań w Komornikach, stan. 2 (Wysoczyzna Poznańska) i Łagiewnikach, stan. 1 (Obniżenie Goplańskie). Najnowsze badania ujawniły ich obecność na Wysoczyźnie Poznańskiej w Koszanowie, stan. 4 i 9; na Wysoczyźnie Gnieźnieńskiej w Uchorowie, stan. 15, Ciechrzu, stan. 2, Bożejewicach, stan. 15/20 i 28, Rożniatach, stan. 2; a także na Równinie Inowrocławskiej w Karczynie stan. 32, Łąkocinie stan. 1; na Równinie Wrzesińskiej w Biega-nowie, stan. 12 oraz w Pradolinie Neru w Chełmnie, stan. 4. Na pozostałości osad składają się nieruchome obiekty wziemne. Tworzą one małe skupiska, a wyznaczone rozrzutem ceramiki ślady osadnicze ciągną się na długości 100-250 m. Wyróżniającą grupę obiektów stanowią pozostałości ziemianek w różnym stopniu zagłębionych w podłożu o powierzchni nie przekraczającej 10 m². Paleniska ze względu na małą przestrzeń wewnątrz ziemianek umieszczano na zewnątrz. Wznoszono także budynki naziemne w konstrukcji zrębowej lub sumikowo-łątkowej o ścianach uszczelnionych gliną z paleniskami umieszczonymi wewnątrz. Niektóre z tych budynków miały dość głębokie piwniczki. Najczęściej jednak jamy zasobowe znajdowały się w najbliższym otoczeniu obiektów mieszkalnych.

W świetle uzyskanych źródeł, osady otwarte z młodszej fazy okresu halsztackiego D w północnej Wielkopolsce nie różnią się od podobnych osad z młodszych faz rozwoju kultury łużyckiej. Mają podobne lokalizacje i typ zabudowy, a uzyskany materiał ruchomy poświadcza podobny sposób eksploatacji środowiska w zakresie pozyskania żywności, surowców do budownictwa i wytwórczości rękodzielniczej. Te z omawianych osad, które mogły stanowić osadniczą kontynuację ze starszej fazy okresu halsztackiego D mieszczą się w całokształcie zjawisk określanych jako kultura łużycka. Inne, nowo powstałe i użytkowane tylko w fazie młodszej okresu halsztackiego D, mogą określać już kierunek zachodzących zmian wyrażających się większą mobilnością zamieszkujących je społeczności. Zarówno w jednych jak drugich znajdujemy w zbiorach pozyskanej z ich badań ceramiki cechy mieszczące się w kanonie stylu późnołużyckiego, w tych drugich również nowe przypisywane kulturze pomorskiej (ryc. 1 i 2). Osadom tym odpowiadają małe cmentarzyska, takie jak znane z dawnych badań cmentarzysko w Jerzykowie, stan. 1 (Wysoczyzna

Gnieźnieńska), czy badane niedawno cmentarzysko w Karczynie, stan. 23/24 (Równina Inowrocławska). Obydwa to cmentarzyska ciałopalne z grobami ubogo wyposażonymi, w których pochowano pojedyncze osoby. Zastanawiająca jest w skali całego makroregionu mała ilość tego typu cmentarzysk i grobów łączonych z późną fazą kultury łużyckiej. Pojawienie się w tym czasie cmentarzysk z grobami skrzynkowymi kultury pomorskiej, które przez obecność cech stylistycznych w ceramice można by łączyć ze schyłkiem okresu halsztackiego uprawdopodabnia tezę o wcześniej zachodzących zmianach w obrzędowości pogrzebowej, wyrażających już nowe oblicze kulturowe makroregionu.

Etap II łużycko-pomorskiej transformacji kulturowej, wiążący się ze starszym okresem przedrzymskim, czytelny jest również poprzez zmiany zachodzące w osadnictwie. Z tego okresu pochodzi szereg osad ciągnących się od Kujaw (Brześć Kujawski, stan. 3, Sławsk Wlk., stan. 12, Bożejewice, stan. 22, Żegotki, stan. 2 i 18, Ciechrz, stan. 32, Chabsko, stan. 41) przez Wysoczyzną Gnieźnieńską (Goślinowo, stan. 3, Łubowice, stan 1, Sławica, stan. 1, Wojnowo, stan. 23) i Poznańską (Kowalewko, stan. 10 i 12, Brodziszewo, stan. 5,35,37, Lipnica, stan. 21, Otorowo, stan. 66) po Obniżenie Obrzańskie (Święty Wojciech, stan. 10). Datujące je zbiory ceramiki choć stanowią w pewnym stopniu dziedzictwo poprzedniego okresu, zwłaszcza w zakresie technologii, charakteryzują się równocześnie wyraźnym zubożeniem asortymetu form naczyń i ich ornamentyki (ryc. 3). Osady te z reguły pojawiają się w miejscach nowych, niekiedy w pobliżu wcześniej użytkowanych cmentarzysk (Chłapowo, stan. 3, Karczyn, stan. 23/24, Otorowo, stan. 66). Zespół osadniczy w Chłapowie, stan. 3 na Równinie Średzkiej należy do lepiej rozpoznanych. Osada i cmentarzysko zostały zlokalizowane na piaszczystym wzniesieniu na brzegu małej rzeki Moskawy. Obecność w obrębie tego samego fizjograficznie wyodrębnionego miejsca osady i cmentarzyska rodzi pytanie o ich wzajemną relację. W świetle analizy wyposażenia grobów i ich charakteru cmentarzysko w Chłapowie było użytkowane w okresie halsztackim D i starszym okresie przedrzymskim. Z tym ostatnim wiązać należy również osadę rozpoznaną na obszarze 1600 m2. Odkryte tu obiekty tworzyły wyraźną kolistą koncentrację o średnicy 40-45 m. Groby skupiają się w północnej części badanego stanowiska, na jego obrzeżach, choć również między obiektami wziemnymi łączonymi z osadą (J. Górecki 1991, s. 168, ryc. 3;

J, Wrzesiński 1994, s. 182, tabl. I). Z podobną sytuacją mamy do czynienia przypuszczalnie również w Lachmirowicach nad Gopłem, stan. 3 (K. Szamałek 1995, s. 312-315) oraz w Brześciu Kujawskim na półwyspie jeziora Smętowo, stan. 3, 4, 5. (R. Grygiel 1995, s. 350-358). Odkryto tam również groby łączone z kulturą pomorską i groby zaliczone do kultury grobów kloszowych. Ostatnie badania prowadzone w związku z budową autostrady w Chełmnie stan. 4, także wykazały obecność osady i przypuszczalnie współczesnego cmentarzyska kultury pomorskiej, usytuowanego na wydmie w obrębie Pradoliny Neru. Zaobserwowana w różnych częściach makroregionu zbieżność lokalizacji osad tuż obok cmentarzysk wydaje się czymś odmiennym od tradycji kultury łużyckiej, której ludność zakładała! cmentarze z reguły z dala od osad, często po drugiej stronie rzeki, strumienia bądź zatoki jeziora. Osady kultury pomorskiej datowane na starszy okres przedrzymski były przypuszczalnie małe, są znane z kilku lub kilkunastu obiektów wziemnych. Przypuszczenie to oparte jest na podstawie stosunku przebadanej powierzchni stanowisk kultury pomorskiej do ilości ujawnionych obiektów tej kultury. Np. w Otorowie, stan. 66 na powierzchni 6100 m² zarejestrowano tylko jedną ziemiankę i jedno palenisko, w Lipnicy, stan. 21 na 2470 m²1 jedną ziemiankę i jedną jamę zasobową, w Kowalewku, stan. 12 na 5200 m² odkryto skupisko ceramiki i piec z glinianą kopułą. Charakter zabudowy tych osad pozostaje jednak nie zmieniony. Tworzyły ją ziemianki, jamy zasobowe oraz paleniska umieszczone na zewnątrz w pobliżu obiektów mieszkalnych. Owym małym osadom odpowiadają małe cmentarzyska. Do wyjątkowych należą większe ?nane z kilkudziesięciu grobów cmentarzyska, jak w Poznaniu-Golęcinie czy Brześciu Kujawskim, użytkowane już w starszej fazie transformacji łużycko-pomorskiej.

Zmiany zachodzące w osadnictwie w okresie transformacji wyrażają się również w określonych prewencjach krajobrazowych. Najwięcej punktów osadniczych odnotowano na obszarach związanych zki^obrazem wysoczyzn pagórkowatych, charakteryzującym się obecnością licznych jezior, rzek i podmokłych obniżeń. Punkty osadnicze są zlokalizowane na stokach i krawędziach dolin w otoczeniu gleb brunatnych, płowych i czarnoziemów. Notuje się tu wyraźne skupiska liczące kilku do kilkudziesięciu punfctlwosadniczych, w obrębie których stwierdzono obecność 1-8 cmentarzysk, oddalonych od siebie