IMG39 (3)

50

wysiłek nie dający się pogodzić z wygodnym życiem. Były to akurat cechy etyczne całkiem innego rodzaju, niż te tradycyjne.

I to właśnie, z reguły, nie zuchwali i pozbawieni skrupułów spekulanci czy ekonomiczni awanturnicy, jakich wielu we wszystkich epokach historii gospodarki, ani nie »wielcy finansiści* doprowadzali do tego zewnętrznie niepozornego, ale istotnego dla zmiany życia ekonomicznego zwrotu. Doprowadzali do tego całkowicie oddani sprawie ludzie o surowych mieszczańskich poglądach i »zasadacli«, wychowani w twardej szkole życia, jednocześnie rozważni i odważni, zwłaszcza jednak trzeźwi i konsekwentni w działaniu.

Niektórzy będą skłonni uważać, że te osobiste cechy etyczne nie miały nic wspólnego z jakimikolwiek maksymami etycznymi czy wręcz religijnym myśleniem. Ze adekwatną postawą dla takiego życia jest raczej coś negatywnego: umiejętność wyrwania się z tradycji, a więc liberalne »oświecenie«. Ze nie tylko brak tu regularnego powiązania sposobu życia z podstawami religijnymi, ale że tam, gdzie związek taki istnieje, tam ma — przynajmniej w Niemczech — charakter negatywny. Tacy ludzie, napełnieni •duchem kapitalistycznym®, są zazwyczaj jeśli nie wrodzy wobec Kościoła, to przynajmniej religijnie indyferentni. Wizja pobożnej nudy w raju nie jest dla ich aktywnej natury niczym nęcącym; religia jawi się im jako środek do odciągania ludzi od pracy tu, na ziemi. Gdyby zapytać ich samych o sens tej ciągłej pogoni, nigdy nie zadowalającej się osiągniętym stanem posiadania — co właśnie przy całkowicie ziemsko—doczesnej orientacji musi się wydać bezsensowne — to (gdyby w ogóle znali odpowiedź) odpowiedzieliby czasem: »z troski o dzieci i wnuki®. Częściej — jako że taka motywacja nie jest bynajmniej dla nich specyficzna, gdyż występuje i u tradycjonalistów — powiedzieliby po prostu, że przedsiębiorstwo i ciągła praca w nim, stały się dla nich •niezbędne dla życia®. Jest to w istocie rzeczy jedyna prawdziwa motywacja. Wyraża ona równocześnie, z punktu widzenia indywidualnego szczęścia, całą irracjonalność tego sposobu życia, w którym człowiek istnieje dla swego przedsiębiorstwa, a nie odwrotnie.

Oczywiście, pewną rolę odgrywa też poczucie władzy i szacunku, jakie daje sam fakt posiadania. Tam, gdzie fantazja całego narodu skierowana jest na czysto ilościową wielkość, jak w Stanach Zjednoczonych, tam ów romantyzm liczb oddziałuje z nieodpartym czarem na »poetów« interesu. Ale dają się nim opanować wcale nie ci najwięksi, którzy ciągle odnoszą sukcesy. Osiągnięcie celu, jakim jest nabycie niepodzielnego majątku lub szlachectwa (gdy synowie próbują zapomnieć o swym pochodzeniu na uniwersytetach lub w korpusie oficerskim, jak to pokazują życiorysy wielu parweniuszowskich rodzin kapitalistów niemieckich) stanowi produkt epigońskiej dekadencji. »Idealny typ« przedsiębiorcy kapitalistycznego⁵⁰, który w poszczególnych przypadkach występował także u nas, nie ma nic wspólnego z takim, mniej lub bardziej wyrafinowanym, snobizmem.

Ten typ boi się wszelkiej ostentacji i zbędnych kosztów podobnie, jak świadomego wykorzystywania swojej władzy i niewygodnego przyjmowania zewnętrznych odznak szacunku społecznego, który wszakże posiada. Jego sposób życia ma często cechy ascetyczne. Będziemy musieli zająć się historycznym znaczeniem tego ważnego dla nas zjawiska — takim samym, jakie jest wyraźnie widoczne w cytowanym wyżej »kazaniu« Franklina. Wcale nierzadko znajdujemy u tego typu ludzi wiele chłodnej stronniczości, o wiele bardziej prostolinijnej niż ta rezerwa, jaką zaleca Benjamin Franklin. Nie ma on >*niczego osobiście* ze swego bogactwa — prócz irracjonalnego poczucia »dobrze wykonywanego zawodu*. Właśnie to jawi się człowiekowi przedkapi-talistycznemu tak niepojętym i zagadkowym, tak trudnym i god-30) Typ przedsiębiorcy, który czynimy tu przedmiotem naszych badań, nie zas jakaś empiryczna przeciętność.