IMGT55

98

możliwość konstruowania innego paradygmatu nauki lub dopracowania się zgody środowiska naukowego na wieloparadygmatyczność danej dyscypliny naukowej.

Zjawisko zmiany o charakterze paradygmatycznym filozofowie wiążą z epoka oświecenia, a model nauki (racjonalności i naukowości) wtedy powstały nazywają modelem kartezjańsko-newtonowskim. Paradygmat ten znajdował uzasadnienie i legitymizację w zlaicyzowanej wizji świata, oświeceniowej idei postępu i sukcesach powodowanych zastosowaniem odkryć nauki do projektowania nowych technik, technologii i urządzeń do produkcji dóbr materialnych. Nowożytna wizja człowieka i świata ujawniona została w racjonalistycznych systemach filozoficznych Kartezjusza, Pascala, Leibniza, Newtona i innych. Płaszczyzną integracji myślenia

0    człowieku i świecie stała się odtąd określona koncepcja umysłu człowieka (racjonalności i granic ludzkiego poznania). Nowożytna wizja umysłu człowieka

1    świata (w tym również pojedynczego człowieka i społeczeństwa) dostarczyła przesłanek do wyodrębnienia się w XIX wieku całej grupy nauk społecznych, w tym również pedagogiki. Z naukami społecznymi ludzie wiązali nadzieję na znalezienie skutecznych strategii wpisujących się w utopijną wizję realizacji „świata szczęśliwego" poprzez dzieło ,.inżynierii społecznej". W realizacji tej utopii podstawowe znaczenie miała mieć psychologia, socjologia i pedagogika. Roszczenia te jednak w XX wieku zostały przezwyciężone i stanowią dzisiaj historyczny etap w rozwoju tych dyscyplin naukowych, który określa się mianem „psychologizmu”, „socjologizmu”, „pedagogizmu” (Kwieciński, 1978; Hejnicka-Bezwiriska, 1998). Wśród pedagogów jest jednak nikła świadomość warunków zaistnienia zjawiska pedagogizmu, przyczyn jego szczególnej atrakcyjności oraz konieczności jego przezwyciężania. Świadomość szkodliwości podtrzymywania tego typu ‘-izmów (psychologizmu, socjologizmu, antropologizmu) jest obecna w tych dyscyplinach naukowych, które napisały swoją historię. Niestety, pedagogika polska nie ma jeszcze swojej historii, chociaż istnieje olbrzymi dorobek w zakresie „historii wychowania (oświaty i myśli pedagogicznej)".

Nowy model nauki (racjonalności, naukowości), wsparty nierealnymi i ideologicznymi oczekiwaniami społecznymi wobec poszczególnych dyscyplin naukowych, stał się przyczyną ujawnienia opozycji między nauką a filozofią (wcześniej ujawniła się już opozycja między teologią a układem filozoficzno-naukowym). Zjawisko to nazwano kryzysem filozofii. Środowisko uczonych podzieliło się wyraźnie w kwestii strategii przezwyciężenia owego kryzysu. Najważniejsze koncepcje w tej sprawie przedstawiono poniżej:

1. Pozy ty wistyczna koncepcja eliminacji filozofii Zwolennicy tej koncepcji proponowali, aby filozofię wyeliminować (w wersji radykalnej) bądź ograniczyć i zredukować (w wersji bardziej umiarkowanej). Dominującym typem racjonalności uznawanej za naukową miała stać się racjonalność empiryczna, służąca wytwarzaniu wiedzy instrumentalnej, „pozytywnej" (Skarbek, 1995). Ten typ naukowości najpełniej wyraził się w „scjentyzmie”, którego podstawowymi założeniami były następujące przekonania: 1) jedyną drogą dojwytworzenia wiedzy wartościowej jest poznanie naukowe; 2) nauka wytwarza taką wiedzę,

że pozwoli ona ludziom na przezwyciężenie wszelkich niedostatków, zagrożeń i nieszczęść („pozytywna”). Scjentystyczna wizja racjonalności, wiedzy, nauki -mimo swojejuwodzicielskiej siły i utopijnych obietnic — okazała się jedynie kolejnym mitem i utopią, a wedle Józefa Bocheńskiego „bardzo szkodliwym zabobonem". Dziedzictwem scjentyzmu jest naturalizm metodologiczny i odpowiadający mu empiryzm metodologiczny. W metodologii pedagogiki ten sposób myślenia

0    związkach filozofii z badaniami empirycznymi był właściwy „naukowej pedagogice socjalistycznej”. Ma on także i dzisiaj swoich zwolenników, którzy od kilku lat jednak zrezygnowali z akcentowania swojej przynależności ideologicznej, ale nie zmienili struktury swego myślenia i założeń konstytuujących to myślenie.

2. Koncepcja autonomii filozofii

Zwolennicy tej koncepcji opowiadali się za wypracowaniem takiego modelu uprawiania filozofii, który byłby niezależny od nauk empirycznych. Przesłankami uzasadniającymi te dążenia były przekonania o swoistości (osobliwości, odrębności, inności) procesu poznania filozoficznego. Trud wypracowania takiej filozofii widoczny jest w takich kierunkach filozoficznych, jak: bergsonizm, tomizm, fenomenologia i inne. Ta koncepcja filozofii w badaniach obszaru edukacji nie znalazła szerokiego zastosowania w pedagogice polskiej. Odnajdujemy ją jedynie w pedagogice, która akcentuje swoją orientację religijną (chrześcijańską).

3. Koncepcja integracji filozofii z dyscyplinami naukowymi

Koncepcje integracji filozofii z myśleniem o edukacji szeroko wykorzystywane

były w różnych orientacjach pedagogicznych, które ukształtowały się w Polsce w okresie międzywojennym i usunięte lub zmarginalizowane zostały w procesie „ofensywy ideologicznej” przeprowadzonej w ramach sowietyzacji strukturalnej

1    ideologicznej. Dominacja „naukowej pedagogiki socjalistycznej” spowodowała bowiem zastąpienie aspektu filozoficznego w myśleniu o edukacji ideologiczną wersją komunizmu. Dopiero w latach osiemdziesiątych - na skutek otwarcia się polskiej pedagogiki na społeczne dyskursy cywilizacyjne świata Zachodniego — filozoficzne myślenie stało się znowu źródłem inspiracji do badań pedagogicznych i społecznych dyskursów o edukacji. W tym kontekście podstawowym problemem stał się problem ewolucji tożsamości pedagogiki jako dyscypliny naukowej, która w XX wieku przeszła od ortodoksyjnego projektowania „skutecznej” edukacji do heterogenicznego myślenia o niej i stronniczego zaistnienia w społecznym dyskursie (uczestniczenia w „społecznej debacie”). W tym kontekście najważniejszym problemem dla pedagogiki wydaje się podjęcie trudu przemyślenia na nowo związku teorii pedagogicznej z praktyką edukacyjną.

Z powyższego wynika, że pojawiły się różne koncepcje przezwyciężenia kryzysu dotychczasowych relacji między filozofią a nauką. W filozofii nauki ten proces nazywa się przełomem antypozytywistycznym, w wyniku którego ukształtowała się postpozyiy wistyczna filozofia nauki. Poszukiwania nowego modelu budowaniu i funkcjonowania nauki można nazwać próbą ratowania wartości poznania naukowego i sensu aktywności poznawczej człowieka jako dziedzictwa cywilizacyjnego naszej kultury.