IMGX34 (3)

CXVIII CHARAKTER «WSTĘPU»

Grażyną nazwał Mickiewicz „powieścią litewską”, a Konrada Wallenroda „powieścią historyczną z dziejów litewskich i pruskich”. Maria to „powieść ukraińska”. Największe zróżnicowanie gatunków poetyckich mamy w twórczości Juliusza Słowackiego. Jan Bielecki to „powieść narodowa polska oparta na podaniu historycznym”. Żmija jest „romansem poetyckim z podań ukraińskich”. Trzy poemata zawierają: Ojca zadżumionych, W Szwajcarii i Wacława. Beniowski to także „poema”. A z dwu dramatów barskich Ksiądz Marek ma podtytuł „poema dramatyczne”, Sen srebrny Salomei zaś — „romans dramatyczny”.

Nic tedy dziwnego, że Wstęp do Irydiona nie przedstawia wyraźnego typu gatunkowego i nie posiada jednolitego charakteru stylistycznego, mimo że w komentarzu nazwał go Krasiński „powieścią”. Wstęp został napisany prozą, a jednak już sam jego wygląd zewnętrzny nie przypomina typowego utworu prozaicznego. Raczej dzieło romantycznej epiki, poemat lub powieść poetycką. Jest stosunkowo nieduży, składa się z dwunastu rozdziałków, niby odpowiedników „pieśni”, a każdy rozdziałek rozpada się na krótkie ustępy, które często przypominają wersety biblijne i grają rolę wierszy czy strof.

Pod względem morfologicznym i stylistycznym Wstęp dzieli się na trzy części. Część pierwsza składa się z pięciu rozdziałków i liczy 143 linijki prozy. Część druga ma sześć rozdziałków i zawiera 392 linijki. Trzecią, najkrótszą, o ośmiu zaledwie linijkach, tworzy ostatnia „pieśń” prologu. Przyjrzyjmy się pierwszej części. Jej wstępny rozdziałek ma w sobie coś z „poematu” (nastrojowy początek i wyznanie autorskie „Wśród zamętu wznoszę pieśń, która mi gwałtem z piersi się dobywa”) i coś z klasycznej epiki (inwokacja: „Niechaj duch zniszczenia ku pomocy mi będzie [...]”). Drugi i trzeci rozdziałek są epickie, malują

obyczajowy i moralny obraz cezariańskiego Rzymu. Drugi posługuje się pytaniem, które tradycyjnie nazywa się pytaniem retorycznym. Pod względem gatunkowym i funkcjonalnym jest to jednak pytanie epickie, znane z epiki ludowej i romantycznej powieści poetyckiej. Jest tych pytań pod rząd aż pięć, z anaforą; po pytaniach następuje odpowiedź w postaci opowiadania, zakończonego podsumo-waniem-pointą („Motłoch i cezar — oto jest Rzym cały”). Pytanie więc, jak widzimy, ma inny cel, niż tzw. pytanie retoryczne; jest to cel „epicki”: ma wywołać opowieść. Rozdziałek trzeci używa epickiej apostrofy („Izydo, matko wiadomości i milczenia [...]”), która podobnie jak epickie pytanie posuwa naprzód opowieść. Rozdziałek czwarty i piąty pozwalają znowu mówić o „poemacie”, albowiem przeważa w nich pierwiastek osobisty, liryczny, zwłaszcza w piątym. Formalnie są one jednak dosyć zróżnicowane. W czwartym mamy trzy ustępy — rozkaźni-ki-anafory („Naprzód, bogi i ludzie!”) i wtręt autorski („Z tego świata, co się zżyma i kona, wycisnę myśl jedną jeszcze [...]”); całość spięta powtórzeniem: zdaniu z pierwszego wersetu „Miejsca dla was nie będzie” odpowiada koniec ostatniego: „[...] ale za to w niebie dla niej miejsca nie masz!”. Piąty rozdziałek, najbardziej osobisty i liryczny, zaczyna się wersetem, który zawiera trzy pytania epickie. Pierwsze („Gdzież jesteś, synu zemsty?”) wróci w postaci nieco rozbudowanej, niby refren liryczny, na początku szóstego wersetu. Ten rozdziałek zawiera zapowiedź najważniejszych tematów dzieła. Nie tylko dramatu (Rzym pogański, katakumby, chrześcijanie, motyw Kornelii), lecz także Dokończenia (przebudzenie uśpionego przez Masy-nissę Irydiona i czekający go sąd boży). Pierwszy to szczegół, który świadczy o organicznej budowie Irydiona. Rozdziałek kończy się efektownym, epickim przerwaniem przygotowującego się przebudzenia bohatera; jego ostatni