IMGg83

myślowej odpowiadającej właściwościom elementów zbioru wchodzących w za. kres nazwy. Jednakże dla zrozumienia procesu poznania i zapanowania nad niin przyjęcie lej definicji byłoby znacznym utrudnieniem, nadawanie bowiem znaczenia nazwie i utrwalenie znaczenia nazwy w umyśle ucznia mają charakter indywidualny, a nazwy i pojęcia, jakimi posługuje się człowiek stosownie do sytuacji i stosownie do tego. jakie miejsce w jego wiedzy owe nazwy i pojęcia zajmują, nie dadzą się zamknąć w ostrych granicach logicznych. Na przykład w pojęciu ptaka — tak jak posługujemy się nim potocznie — zawarta jest możliwość lotu; stąd przenośne znaczenie „swobodny jak ptak”, „jak ptak wznosił się ponad ziemię”. Gdyby zaostrzyć kryteria określania treści nazwy, gdyby odrzucić ich rolę w rozumieniu kulturowej i społecznej rzeczywistości i porozumiewania się międzyludzkiego, to takie sformułowania przenośne byłyby niemożliwe: „swobodny jak pingwin”, „jak z perspektywy strusia”.

Niemniej jednak większość pojęć, jakich uczy się w szkole uczeń, to w założeniu zbiór właściwości koniecznych i wystarczających, jakie występują we wszystkich przykładach — desygnatach pojęcia.

Żeby rozpatrywać nauczanie i uczenie się pojęć w szkole, musimy przyjąć kilka założeń zarówno wynikających z poprzedniej definicji, jak i ograniczających ją.

1.    W zależności od stopnia rozwoju ucznia możliwe są różne stopnie opanowania pojęć i różny przebieg procesu ich opanowywania.

2.    Pojęcia mają swoje miejsce w strukturze hierarchicznej, mogą w stosunku do innych znaczeniowo z sobą powiązanych zajmować pozycję nadrzędną, podrzędną lub równorzędną.

3.    Pojęcia reprezentują w umyśle ludzkim całą klasę przedmiotów i stanowią abstrakcję cech istotnych dla wszystkich egzemplarzy.

4.    Cecha istotna jest jednocześnie cechą konieczną i definicyjną, gdyż zbiór tych cech pozwala zdefiniować pojęcie.

5.    Układ pojęć ma cechy układu hierarchicznego (taksonomicznego), gdyż pojęcia podrzędne zawierają cechy istotne (definicyjne) z poziomu nadrzędnego, do których dochodzą cechy definicyjne właściwe danemu poziomowi.

6.    Istnieją pojęcia o nieostrych granicach, których nie da się określić, analizując cechy definicyjne podzbiorów. Na przykład pojęcie samochodu obejmuje samochód osobowy, ciężarowy, samochody specjalne (strażacki, chłodnię), dodajmy do tego wózki inwalidzkie, amfibie, autobusy, a rozpatrując definicję, weźmy pod uwagę motocykle. Spróbujmy teraz zbudować definicję samochodu, posługując się wyszukiwaniem różnic między przykładami —desy-gnatami pojęcia i desygnatami innych zbliżonych pojęć.

7.    W kształtowaniu pojęć ważną rolę odgrywają cechy niedefinicyjne, ale uznane za typowe (np. odwaga u boksera czy strażaka) albo ważne ze względu na zwyczajowe posługiwanie się pojęciem (np. przywiązanie do człowieka charakterystyczne dla psa, obecność dzieci — cecha rodziny).

Pojęcia łączą się w zasady. Spójrzmy na takie zdanie: „Druga wojna światowa wybuchła I września 1939 r.”. Druga wojna światowa to nazwa, całe zdanie to fakt. Pojęcie wojny, zgodnie z definicją Słownika języka polskiego.

brzmi: „zorganizowana walka zbrojna między państwami, narodami, klasami lub grupami społecznymi wywołana dla osiągnięcia określonych celów politycznych, ekonomicznych lub ideologicznych albo zmierzająca do obrony własnych interesów". Pojęcie wojny w zdaniu „Rozpoczęcie wojny bez wypowiedzenia przynosi w początkowej fazie korzyści militarne stronie napastniczej" łączy się z pojęciem korzyści militarnych, dając wyraz zależności między rozpoczęciem wojny bez wypowiedzenia a korzyściami militarnymi. Zasada więc zawiera wiązek między pojęciami lub klasami zdarzeń.

Nauczanie i uczenie się pojęć oraz zasad, a także ich funkcjonowanie w wiedzy ucznia mają wiele cech wspólnych, z których najważniejszą i odróżniającą od uczenia się nazw i faktów jest transfer uczenia się, tzn. przenoszenie umiejętności nabytej w trakcie uczenia się na jednym materiale na inny materiał. Transfer pojęcia „pies” nabytego przez dziecko na podstawie zgeneralizowania przykładów jamnika, nowofunlanda i charta i odróżnienia od wilka, kota i konia pozwoli mu rozpoznać psa w kundlu, a odrzucić lisa jako nie pasującego do zakresu pojęcia.

Zasada z naszego przykładu o napaści bez wypowiedzenia wojny może owocować transferem (przeniesieniem) nagannym moralnie na sytuację nierzadką w klasie szkolnej: jeśli — myśli sobie uczeń — bez ostrzeżenia silnie uderzę mojego mocniejszego kolegę, to będę miał szansę pokonać go. Albo w bardziej wyrafinowanym przykładzie uczeń może wysunąć przypuszczenie, że gdyby Japończycy przed wypowiedzeniem wojny nie napadli na eskadrę rosyjską stacjonującą na redzie Portu Artura, nie odnieśliby tak łatwo zwycięstwa w wojnie morskiej z Rosją.

Trafność i rozległość transferu pojęć i zasad jest najważniejszym sygnałem skuteczności ich nauczania i uczenia się, jaki otrzyma nauczyciel i uczeń. Transfer pojęć i zasad to po prostu zastosowanie ich w zmienionych okolicznościach, posłużenie się nimi w stosunku do nowych obiektów, rozwiązywanie za ich pomocą nowych trudności.

Innym sprawdzianem skuteczności nauczania i uczenia się pojęć oraz zasad jest wierne ich odtwarzanie oraz komentowanie. Taki sprawdzian nie świadczy jednak o tym, jakie skutki dla systemu poznawczego przyniosły dane pojęcia i zasady, choć jest wystarczającym dowodem, że miały one pewne znaczenie dla uczniów w trakcie uczenia się.

PRZYGOTOWANIE MATERIAŁU NAUCZANIA

Przygotowując, tj. dobierając i układając w określony porządek, materiał nauczania, nauczyciel powinien wziąć pod uwagę przytoczne wyżej założenia dotyczące pojęć jako obiektu uczenia się. Czynności nauczyciela można wyobrazić sobie tak:

1.    Zebrać pojęcia nadrzędne, współrzędne i podrzędne w stosunku do tych, których zamierzamy nauczyć uczniów.

2.    Ustalić hierarchię pojęć zgromadzonych dzięki wykonaniu pracy opisanej w pierwszym punkcie, czyli uporządkować je od najbardziej ogólnego do

1IS