IMGp22 (3)

48 TOMASZ ZAUCHA

0. 23. Matka Botka Leżajska, kaCciól OO. Bernardynów w Leżajsku. Fot. W. Wolny

padku obrazu Matki Boskiej Chmielnickiej nie można jednak mówić o próbie stworzenia takiej właśnie cudownej repliki, gdyż zasadniczo różni się on od wizerunku leżajskiego. Fakt ten można wytłumaczyć tym, że, jak wiadomo z archiwaliów, obrazu leżajskiego nie kopiowano. Wielu z tych, którzy usiłowali odmalować obraz Matki Boskiej, nie mogło tego uczynić „a to dla strachu przychodzącego albo, że i sama twarz mieniła się albo białą albo rumianą, dostojną albo naturalną, a co większa, że spadywali z miejsc swoich, kiedy się ważyli malować”³⁰.

® Trutina albo laska uznania cudów leżajskich, 1590-1841, rkps APBerKr, sygn. VI-e-3, >. 55-56.

Podobnie było z nie wymienionym z nazwiska malarzem Tomasza Zamoyskiego, który w roku 1614 miał poprawić twarz Madonny, lecz zdjęty lękiem dopiero na żądanie jednego z ojców, Ludwika Janidły, odważył się namalować na Jej policzku fragment chusty, kładąc jedynie dwie czy trzy białe linie³¹. Owych linii nie odnajdujemy dziś na obrazie Matki Boskiej Leżajskiej, co oznacza, że został on później przemalowany. Wniosek taki zgodny jest zresztą z tym, co wiadomo z badań konserwatorskich obrazu³¹, a umacnia go porównanie twarzy Matki Boskiej na obrazie bernardyńskim z Jej twarzą na bliźniaczym dziele z leżajskiej fary (ił. 2). Mimo potwierdzonego licznymi przekazami faktu, że obydwa te wizerunki malował Erazm Prezbiter, twarze wykazują zupełnie różne cechy i nie są do siebie w żaden sposób zbliżone. Kiedy z kolei porównamy twarz Matki Boskiej na wizerunku bernardyńskim do Matki Boskiej Chmielnickiej, Matki Boskiej Różańccwej z Rzeszowa i zbliżonych do nich twarzy świętych z leżajskich obrazów ołtarzowych, dochodzimy do wniosku, że oprawa oczu, układ brwi i ust wykazują bardzo ścisłe podobieństwo. Można zatem pokusić się o postawienie hipotezy, że drugiej konserwacji cudownego wizerunku mógł dokonać Szymon Hermanowicz i że stać się to mogło np. przy okazji sprawienia sukienki, którą oglądamy na rycinie Abrahama Roiła z roku 1646³³.

Drugą przesłanką, tłumaczącą dlaczego obraz chmielnicki nie wykazuje żadnych związków formalnych z obrazem Matki Boskiej Leżajskiej, skoro — jak dowodzimy — wywodzi się on z sanktuarium leżajskiego, jest fakt, że malowidło znane dziś jako cudowny obraz Matki Boskiej Leżajskiej nie cieszyło się na początku sławą cudownego wizerunku. Zostało ono namalowane jedynie ku ozdobie kościółka wzniesionego w miejscu, gdzie w roku 1598 ubogiemu słodownikowi Tomaszowi Michałkowi objawiła się Matka Boża. Malowidło to nie należało do gatunku acheiropoietoi, żyła bowiem pamięć o jego twórcy, Erazmie, który był w Leżajsku mieszczaninem zanim wstąpił do tamtejszego klasztoru Bożogrobców; archiwalia z pierwszej połowy XVII w. wspominają go kilkakroć³⁴, W początkach sanktuarium czcią otaczano przede wszystkim miejsce objawienia Matki Boskiej, zgodnie z Jej życzeniem przekazanym Tomaszowi Michałkowi, że chce na tym właśnie miejscu odbierać chwałę. Pierwotnie wiodącą więc była rola świętości miejsca, cudownej „areae”, na której dokonało się objawienie i które stało

¹¹ Metryka Najfw. Panny cudownego miejsca leżajskiego, s. 36S.

ⁿ E. Śnicżyriska-Stolot, Erazm Prezbiter, malarz leżajski, „Rocznik Historii Sztuki", 17, 1988, s. 171. Autorka wysunęła przypuszczenie, żc przemalowania dokonano przy okazji sprawienia na wizerunek sukienek w roku 1685.

ⁿ Rycina zamieszczona w: L. Janidlo, Odmalowanie obrazu leżajskiego..., Zamość 1646. W1.30. XVII w. obraz zakryty byl nie sukienką, lecz tabliczkami wotywnymi, jak widzimy to na obrazach z tego czasu, znajdujących się na krużganku klasztornym, przedstawiających dzieje sanktuarium i cuda Matki Boskiej.

⁵¹ Ich zestawienie daje E. Śnicżyńska-Slolot, op. cit., s. 169-177.