korpikiewicz2

124 2. Zdeterminowanie zjawisk

z możliwych. Taki finalizm nazywamy boskim w odróżnieniu od finalizmu przyrodniczego, w którym zakłada się, że cele wyznacza sama Natura, „porządek Świata" itp. Poglądy teleologiczne głoszą filozofie teistyczne, według których celem, do którego dąży człowiek, jest Bóg. Platon miał ambicje działać i stwarzać Dobro, które uznawał za najwyższą cnotę. Idea Dobra jest samym Bogiem, a prawo moralne istnieje niezależnie i obiektywnie. Odkrywa je odpowiednio przygotowany rozum, niezależnie od jakichkolwiek ustaw' i praw. Cnota opiera się na dwmch filarach: wolności i nawy-knieniu. Nawyknienie daje nam posiadanie cnoty, choć Platon pogardza taką właśnie cnotą. Nie zależy ona także od naszej wolności, jak twierdzi. Gdy człowiek zna prawdziwe Dobro, wtedy je czyni. Cnota prawdziwa opiera się więc na wiedzy.

Głównym argumentem finalistów była obserwowana w Przyrodzie „celowość" w budowie organizmów. Ptaki mają lekki kościec po to, by mogły łatwiej unosić się w powietrze, nietoperze otrzymały wielkie uszy, by odbierać niesłyszalne dla nas ultradźwięki, barwy ochronne pojawiły się w tym celu, żeby uchronić zwierzęta przed ich przeciwnikami itd. Każdy organ, każda funkcja doskonale „urządzonego" organu sugerowała istnienie celów, dla których został stworzony. Najczęściej pogląd taki oznaczał przyjęcie stwórcy świata, który wszystko w nim urządził w sposób mądry. Przyjęcie istnienia niematerialnej przyczyny celowej -czynnika kierującego organizmem - nie musiało jednak równać się założeniu boskiej egzystencji. Niektórzy biolodzy uważali bowiem, że odpowiedzialna jest za to siła życiowa (vis vitalis) tkwiąca w każdej żywej istocie. Pogląd taki nazwano loitalizmern.

Darwinowska teoria ewolucji podważyła argumenty teleologii i tak pojętego witalizmu, wykazując, że rzekoma „celowość" obserwowana u organizmów żywych jest wynikiem długich procesów ewolucyjnych, podczas których zwierzęta przystosowywały się do otaczającego ich i ciągle zmieniającego się środowiska. Poszczególne organa, ich funkcje i zachowania zwierząt służą w istocie określonym celom (barwy ochronne - przeżyciu w sytuacji zagrożenia życia), ale cele te nie zostały narzucone przez przyczynę niematerialną (siłę życiową czy Boga), ale zostały zrodzone przez bieg ewolucji. Np. gady mogły ewoluować (i tak się działo) w kierunku ptaków, ssaków czy dinozaurów i w zależności od przebiegu ewolucji osiągały inny cel. Przyroda, chociaż rządzą nią określone prawa, jest rodzajem loterii: iii gdy nie wiadomo, jakie będą jej dalsze formy. Jako jeden z przykładów „błądzenia" ewolucji podaje się ewolucję morskich ssaków; wszak one, po wyjściu na ląd swoich przodków, znów powróciły do wody - przystosowały się do życia w tym żywiole.

Po okresie rozpowszechnienia się poglądu deterministycznego w' biologii w ostatnich latach coraz częściej badacze podejmują problemy teleologii (por. Kuczyński, 1997). W związku z rozwojem nauk cybernetycznych zwraca się uwagę na fakt, że ilość informacji, potrzebna do zaprogramowania danego organizmu jest znacznie większa od możliwości zakodowania informacji w przekazywanych mu genach (Kuczyński, ibidem).

Determinizm zakłada możliwość przewidywania zjawisk. Jeżeli bowiem zdarzenie przebiega według określonego prawa, to 2nając jego działanie i warunki brzegowe, można przewidzieć przyszłe zdarzenia. Należałoby zastanowić się, jak daleko może takie przewidywanie sięgać. Teoretycznie rzecz biorąc, jeśli znalibyśmy w sposób ścisły wszystkie prawa Przyrody oraz warunki początkowe - bylibyśmy w stanie przewidzieć wszystkie przyszłe zjawiska Wszechświata. Takie przekonanie zrodził entuzjazm dla rozwiązań mechaniki newtonowskiej, mogącej w sposób ścisły, jak to się wydawało, opisać zachowanie się wszystkich elementów Świata. Pogląd taki wysunął astronom Pierre Laplace. Uważał on, że wszystkie zdarzenia są tak samo konieczne, a tylko nieznajomość łączących je praw jest przyczyną wprowadzania do filozofii Przyrody takich pojęć jak przypadek czy cel. Posługiwanie się pojęciem prawdopodobieństwa wynika z naszej niewiedzy; tam, gdzie znamy ścisły opis zjawisk, nie jest ono potrzebne. Według jego rozumowania - znając położenie i prędkości wszystkich cząstek w wyjściowym momencie oraz wszystkie działające w Święcie siły, można określić stan Przyrody w dowolnej chwili w przyszłości lub w przeszłości. Przyszłość Wszechświata miała być więc z góry przesądzona i zakodowana w Świecie od początku jego ist-