kupisiewicz dydaktyka ogólna1

124 Dydaktyka ogólna

wiedzy dla projektowanej w przyszłości pracy zawodowej, pogłębianie n_s bywanych w szkole informacji itd. Ponadto w miarę rozwoju myśleniaa]j strakcyjncgo uczniowie starsi coraz częściej interesują się zagadnie^ mi filozoficznymi, moralnymi i estetycznymi. Dzieci młodsze natomiaą u których przeważa myślenie konkretno-obrazowe, bardziej interesie się materiałem opisowym i narracyjnym, odnoszącym się do świata d_rj stępnych im - w drodze bezpośredniego poznania - rzeczy, zjawisk, pr_& cesów i wydarzeń.

•    Nauczyciel powinien stawiać uczniów w sytuacjach wymagąjącycf dostrzegania i wyjaśniania niezgodności między obserwowanymi faktom a posiadaną wiedzą.

Nauczyć uczniów myśleć można wyłącznie wtedy, kiedy stwarza si-sytuacje zmuszające ich do myślenia. Dlatego szczególnie ważne jest za pewnicnie dzieciom i młodzieży licznych okazji do formułowania dostęp, nych im problemów oraz do samodzielnego ich rozwiązywania. Dzięki ta kim właśnie problemom uczniowie uczą się przezwyciężać trudności przeżywają zadowolenie z sukcesu i w rezultacie przyswajają sobie bogatą, trwałą i zarazem operatywną wiedzę.

•    Nauczyciel powinien stwarzać warunki sprzyjające wdrażaniu uczniów do zespołowych form pracy.

Wpajanie dzieciom i młodzieży umiejętności współdziałania w zakresie realizacji różnych zadań o charakterze teoretycznym i praktycznym stanowi jeden z głównych celów wychowawczych szkoły współczesnej. Dlatego też już od najniższych klas tej szkoły powinno się włączać dzieci do prac, których wykonanie wymaga zorganizowanego współdziałania, podziału zadań między poszczególnych członków grupy (zespołu), koordynacji wysiłków indywidualnych, umiejętności kierowania innymi oraz podporządkowania się poleceniom innych.

Zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania - uczenia się wymaga od nauczyciela, aby w żadnym wypadku nie zastępował pracy uczniów własną pracą, a zarazem - zgodnie z zasada przystępności - umiejętnie stopniował trudności stawianych im zadań. Chodzi przy tym o to, aby zakres owych zadań był jak najszerszy i obejmował nie tylko zadania dydaktyczne, służące intelektualnemu rozwojowi uczniów, lecz i wychowawcze, sprzyjające kształtowaniu u nich pożądanych postaw i norm współżycia społecznego.

6. Zasada systematyczności

Systematyczność jest jedną z zasad decydujących w sposób istotny o skuteczności świadomych poczynań ludzi. Szczególnie doniosłą rok spełnia ona jednak w procesie nauczania - uczenia się. Proces ten, złożony z łańcucha ściśle ze sobą powiązanych i wzajemnie się warunkujących aktów, przebiega tym płynniej i zapewnia tym lepsze wyniki, im mniej występuje w nim przerw i dezorganizujących go czynności. Ten prakseolo-giczny charakter zasady systematyczności w nauczaniu - uczeniu się-* eksponowany od dawna przez różne systemy dydaktyczne, znajduje pełne odbicie w wynikających z niej regułach dydaktycznych. Mówiąc najogólniej, reguły te odnoszą się zarówno do czynności dydaktycznych nauczyciela, w tym do organizacji zajęć lekcyjnych i pozalekcyjnych, jak i do pracy w szkole oraz poza szkołą.

A oto najważniejsze spośród owych reguł:

•    Istotnym warunkiem skutecznego zaznajamiania uczniów z nowym materiałemjest uprzednie określenie stanu ich wiedzy wyjściowej oraz systematyczne nawiązywanie do niej.

Reguła ta, zbliżona w swej treści do omówionej już wcześniej reguły przechodzenia w nauczaniu od tego, co znane, do tego, co dla uczniów nowe i nieznane, decyduje nie tylko o przystępności przerabianego w szkole materiału, lecz również o jego atrakcyjności, a więc ma duże znaczenie motywacyjne.

•    Ustalenie tzw. merytorycznego środka ciężkości lekcji oraz eksponowanie na jego tle i w powiązaniu z nim pochodnych wobec niego wiadomości i umiejętności odgrywa w procesie nauczania - uczenia się bardzo istotną rolę.

Jest to jedno z głównych zadań nauczyciela na tym etapie jego pracy dydaktycznej, który obejmuje przerabianie z uczniami nowego materiału. Ów „środek ciężkości” ustalany jest w wyniku analizy i syntezy planowanego do zrealizowania materiału. Powinno to być niejako podsumowanie, ujęcie w skondensowany sposób istoty najważniejszych zagadnień, powiązanie ich z wiadomościami, które uczniowie opanowali już wcześniej.

Tak rozumiane „merytoryczne środki ciężkości” poszczególnych lekcji należy racjonalnie wyodrębniać oraz ukazywać zachodzące między nimi związki tematyczne. Dzięki wyodrębnianiu i stałemu akcentowaniu na lekcjach wiadomości najistotniejszych uczniowie uzyskują podstawy szerszego systemu wiedzy i uczą się odróżniać zagadnienia rzeczywiście ważne od drugorzędnych, a zwłaszcza nieistotnych.

•    Zaznajamianie uczniów z nowym materiałem wymaga na ogól podzielenia danego tematu na punkty i podpunkty, które nauczyciel powinien kolejno omawiać na lekcji.

Reguła ta ma istotne znaczenie dla procesu uczenia się, gdyż postuluje racjonalną organizację lekcji. Kolejna prezentacja tematów cząstkowych, ściśle powiązanych z tematem głównym, który powinien pokrywać się z merytorycznym środkiem ciężkości lekcji, umożliwia dzieciom i młodzieży poznanie struktury omawianego zagadnienia, jego „konstrukcji nośnej”. Jeśli nawet uczniowie nie zapamiętają wszystkich szczegółów, to znając tę konstrukcję, łatwiej będą mogli odtworzyć je później.

•    Streszczenia i syntetyzujące powtórzenia powinny być stosowane nie tylko na początku lekcji, gdy zazwyczaj dotyczą materiału zrealizowanego dawniej, a talcże nie tylko na końcu lekcji - dla utrwalenia omawianego na niej głównego zagadnienia, lecz również po zakończeniu poszczególnych tematów cząstkowych.