LastScan55

Badania dotyczące cech osobowości

Nie ma jednoznacznych danych o stałości czy zmienności podstawowej struktury osobowości. Z jednej strony są dowody, że cechy wymieniane w modelu wielkiej piątki takie, jak: ekstrawersja, neurotyzm, otwartość na doświadczenie, sztywność zasad postępowania oraz konfliktowość, wykazują stabilność, czego dowodem są względnie stałe wyniki ich pomiarów, uzyskiwane podczas badania tych samych osób w wieloletnich odstępach czasu (Costa, McCrae, za: Cavanaugh, 1997). Z drugiej strony istnieją dane świadczące o zmienności wraz z wiekiem takich cech skorelowanych z cechami objętymi modelem wielkiej piątki, jak: pewność siebie, zainteresowania poznawcze, ciepło wewnętrzne (Cavanaugh, 1997). U. Lehr (Susułow-ska, 1989) analizowała (w longitudinalnych badaniach 81 osób w odstępach dwunastoletnich) stałość takich cech, jak: poziom aktywności i nastroju, wrażliwość emocjonalna, przystosowanie oraz sterowność. Rozkład uzyskanych wyników nie pozwolił na ustalenie ogólnych prawidłowości. U połowy osób odnotowano obniżenie aktywności i nastroju, zmniejszenie wrażliwości emocjonalnej oraz efektywności przystosowania; u drugiej połowy nie stwierdzono żadnych zmian lub stwierdzono zmiany przeciwne. Z kolei badania J. Birrena (1964) pokazały, że zmienność osobowości, przy jej generalnie wysokiej stałości, dotyczy takich cech, jak: motywacja osiągnięć, poziom aktywności, rodzaj zainteresowań, przy czym jest ona charakterystyczna głównie dla osób, które wcześniej doświadczyły traumatycznych przeżyć.

Cechy stosunkowo chętnie analizowane w badaniach empirycznych nad ludźmi starymi, to poziom lęku oraz sztywność poglądów i form postępowania. Wyniki badań systematycznie potwierdzają pogląd, według którego starość wiąże się z lękiem oraz sztywnością, jednak nie są one przekonujące z powodu znacznych uproszczeń metodologicznych. Brak w nich kontroli stopnia natężenia analizowanych cech we wcześniejszych okresach rozwojowych, oraz aktualnego kontekstu życiowego osób badanych. Kolejne kontrowersyjne wyniki badań nad osobowością ludzi starych dotyczą wymiaru ekstrawersji. Przewidywania teoretyczne zakładają, że z wiekiem postępuje introwertyzacja osobowości (teoria Junga, teoria „wycofania się”), tymczasem dane empiryczne nie potwierdzają w sposób jednoznaczny tej hipotezy. Badania Susułowskiej (1989) pokazują, że nie ma statystycznie istotnej różnicy między poziomem ekstrawersji u ludzi starych i młodych. Z kolei badania M. Linn i K. Huntera (Rembowski, 1984) świadczą o podwyższonej ekstrawersji u osób starszych. Jedynie badania J. Rembowskiego, przeprowadzone przy użyciu testu projekcyjnego GAT (Gerontological Apperception Test), okazały się zgodne z teoretycznymi przewidywaniami.

Struktura potrzeb ludzi starych badana jest zwykle testami projekcyjnymi bądź skalami słownymi. Najczęściej stosowanymi technikami są: TAT (Test Apercepcji Tematycznej), GAT (Test Apercepcji Tematycznej dla Osób Starszych), Test Ror-schacha oraz testy zdań niedokończonych (Rappaport, 1972; Rembowski, 1984). Wyniki badań ujawniają następującą prawidłowość: ludzi starych cechuje bierność oraz zależność od otoczenia. Wykazują oni niską, w porównaniu z osobami młodymi, motywację osiągnięć oraz małą pewność siebie, natomiast podwyższoną potrzebę spokoju i bezpieczeństwa a także wysoki poziom lęku przed osamotnieniem.

Zaobserwowano, że wysokiemu poczuciu osamotnienia towarzyszy wzmożona agresywność. Na ogół jednak wraz z wiekiem (znacząco od 60. r.ż.), ludzie łagodnieje i stają się wobec otoczenia bardziej pojednawczo usposobieni. Pogląd na tema biernej-zależnej osobowości ludzi starych potwierdziła w swoich studiacl M. Cichocka (1993). Stwierdziła ona ponadto, badając przy użyciu Testi Przymiotników (ACL) osoby mieszkające zarówno w domach opieki społecznej, jal i w warunkach naturalnych, że ludzie starzy nastawieni są wobec otoczenia obronnii i zachowawczo, unikają innowacji i zmian; mają również nasiloną potrzebę byci; akceptowanymi, przy równocześnie niskiej ocenie możliwości sprostania wymaga niom otoczenia. Obraz ten pokrywa się ze stereotypem człowieka starego, obecnyn w mentalności społecznej nie od dziś. Współcześnie stał się bardziej niż kiedykol wiek problemem psychologicznym i socjologicznym (Sliwerski, 1997; Strickei Hillman, 1996). S. Krzymiński (1993) interpretuje obronną, podporządkowując i wycofującą postawę ludzi starych jako przejaw instynktu samozachowawczegc uruchomionego wskutek zachwiania podstawowego poczucia bezpieczeństwa, naj częściej z powodu niekorzystnej sytuacji zdrowotnej i socjoekonomicznej. W podot ny sposób wyjaśnia przyczyny egocentryzmu człowieka starego N. Hess (1994 wskazując na rolę lęku przed osamotnieniem oraz poczucia bezradności.

W ramach badań nad mechanizmami wyjaśniającymi obronno-zależny charakte potrzeb człowieka starego, F. Carp (Rappaport, 1972) przebadała 295 osób z pomocą kwestionariusza starości SQ (Senility Questionnaire). Kwestionariusz te zawiera twierdzenia dotyczące różnych cech osobowości, które są najczęściej prz> pisywane człowiekowi staremu (np. sztywny, zgorzkniały, egocentryczny, posępm roszczeniowy, niesprawny). Badanymi były osoby starsze (między 52. a 92. r.ż oraz studenci - jako grupa kontrolna. Związek między wynikami kwestionariusz starości i wiekiem okazał się nieznaczny, statystycznie nieistotny. Przeciętny wyni uzyskany przez studentów w skali starości przewyższył nawet przeciętny wynik d: grupy ludzi starych. Wyniki 100 osób z obu grup, które uzyskały najniższy wyni w SQ skorelowano z wynikami kwestionariusza MMPI (Minnesota Multiphas. Personality Inventory). Okazało się, że silniejszemu ego odpowiada słabsze natężi nie tzw. cech starczych.

Warto odnotować, że badania nad potrzebami i postawami ludzi starych uw daczniają ograniczenie podejścia behawioralnego, zgodnie z którym o osobowoś orzeka się na podstawie obserwowalnych cech zachowania, nie uwzględnia s natomiast przesłanek podmiotowych, decydujących o ich jakościowym zróżnicow niu. Rzecz w tym, że niektóre formy zachowania (np. uległość), będące u młod osoby z reguły skutkiem determinacji lub mechanizmów obronnych, u osoby sta szej mogą być wyrazem filozofii życia, systemu wartości, a więc rezultatem świ domego wyboru (Kropińska, 1997).

Najważniejszą kategorię postaw ludzi starych stanowią postawy wobec własn go życia, definiowane w terminach poczucia jakości życia. Z badań M. Cichocki (1995) wynika, że typowy stary człowiek ma niskie poczucie jakości życia, rozumi ne jako „emocjonalna ocena tego, co zrobiłem, robię i co będę robić w życi (s. 256). M. Susułowska (1989) badając jakość życia w kontekście bilansu życiow