LastScan2

Terminologia dotycząca okresu adolesceneji nie jest ujednolicona. Najczęściej nazwą tą obejmuje się okres życia przypadający, jak już wspomniano, na lata między 10. a 20. r.ż. Dla młodzieży studiującej okres ten trwa dłużej, niż dla wcześniej wchodzącej w świat ludzi dorosłych. Jest też intencjonalnie wydłużany, bowiem młodość stała się autonomiczną wartością.

W adolesceneji człowiek uzyskuje dwie zdolności istotne dla jego dalszego rozwoju: zdolność do dawania nowego życia oraz zdolność do samodzielnego kształtowania własnego życia. Rozwój każdej z tych zdolności przypada na różny wiek i rozdziela okres adolesceneji na dwie fazy, które w przybliżeniu oddziela 16. r.ż. Fazę pierwszą określa się obecnie najczęściej jako wczesną adolescencję (lub wiek dorastania), a drugą jako późną adolescencję (lub wiek młodzieńczy). Terminy te będą stosowane w niniejszym opracowaniu¹.

W naukach medycznych okres biologicznych przemian organizmu nosi nazwę dojrzewanie, przy czym wyodrębnia się jego fazę wstępną, zwaną pokwitaniem. Na jej określenie używa się też terminu faza pubertalna (z łac. pubertas - wiek podrastania).

Niezależnie od terminologii oraz niejednolitej periodyzacji (por. t. 1, s. 232), rozwój obejmuje najpierw gotowość organizmu do reprodukcji gatunku (wczesna adolescencja), a dopiero po niej nabywanie kompetencji osobistych i społecznych (późna adolescencja). Fazę, w której czynniki biologiczne odgrywają pierwszorzędną rolę, można poetycko nazwać „fazą poczwarki”, natomiast fazę dorastania psychologicznego i społecznego — „fazą motyla” (Obuchowska, 1982, s. 134).

Kolejność następujących po sobie faz staje się powodem wielu problemów tego okresu rozwoju człowieka, przy czym dotykają one nie tylko samą młodzież, ale także jej rodziców oraz szersze społeczeństwo. Problemy, oraz związane z nimi trudności, są odmienne w każdej z faz adolesceneji, a na ich przełomie (około 16. r.ż.) występuje tzw. kryzys tożsamości (Erikson, 1968)². Jest on definiowany jako okres w rozwoju tożsamości, podczas którego młody człowiek musi dokonywać wyborów między ważnymi dla niego alternatywami. Według Eriksona sposób pokonania kryzysu, rozwiązania pojawiających się wówczas problemów własnej tożsamości, determinuje w znacznym stopniu dalszy psychiczny rozwój młodego człowieka.

Młodzieńczy kryzys tożsamości nie zawsze ma miejsce, a przechodzenie z jednej fazy w drugą może przebiegać niemal niezauważalnie. Dla jednych okresem burzliwym i trudnym jest wczesna adolescencja, inni przechodzą przez ten etap życia bez wstrząsów. Dla niektórych problemy niesie ze sobą dopiero późna adolescencja - trudno im znaleźć sobie miejsce wśród zastanych norm i układów społecznych. Adolescencja ma przebieg heterogenijny (Zazzo, 1972). Młodzież stanowi grapę społeczną o dużym indywidualnym zróżnicowaniu, a nasza wiedza dotycząca tego zróżnicowania jest wciąż niewielka. Nie znamy np. zmieniających się różnic między młodzieżą miejską i wiejską, robotniczą i inteligencką, wychowującą się w rodzime i poza mą, czy tez wychowywanej tylko przez jednego z rodziców. Nie znamy także specyfiki dorastania młodzieży niepełnosprawnej. Jednak zawsze, niezależnie od przebiegu adolesceneji, jest ona czasem szybkich zmian fizycznych i czynności psychicznych, a celem badaczy jest uchwycenie prawidłowości występujących w obrębie tych zmian.

Niesłusznie w społecznej opinii, oraz w opinii wielu autorów piszących na temat adolesceneji, ten okres życia jest spostrzegany przede wszystkim od strony trudności, jakie sprawia dorastającym, a także ich społecznemu otoczeniu. Jest to przecież, w głównej mierze, czas tworzenia samego siebie, czas w którym na skutek nieznanych przedtem doznań uczuciowych i nowych sposobów intelektualnego ujmowania zjawisk, kształtuje się osobowość - czas „smakowania” życia.

5.2. Wczesna adolescencja. Wiek dorastania

5.2.1. Fizjologiczne przemiany organizmu oraz ich konsekwencje w sferze emocji i obrazu własnej osoby

Wydana w 1904 roku autorstwa G. S. Halla pierwsza monografia poświęcona adolesceneji, przyczyniła się zapewne do utrzymującego się przez wiele lat biologicznego podejścia do tego okresu życia. Prezentowany był w niej pogląd, że okres ten jest genetycznie zdeterminowany jako czas burzliwych przemian w organizmie i zachowaniu, które powszechnie są powodem licznych trosk i niepokojów.

Nie negując zasadniczego znaczenia procesów fizjologicznych w przemianach związanych z dojrzewaniem, współcześnie nie traktuje się tych procesów jako izolowanych od wpływów społecznych oraz wpływów pochodzących z psychiki (w pewnym stopniu ukształtowanej już w okresie dzieciństwa). Zarówno środowisko społeczne, jak i psychika, nadają fizjologicznym przemianom organizmu określone znaczenie, wpływając przez nie na sposób przeżywania okresu adolesceneji. Jednak to właśnie widoczne zmiany w obrębie ciała osób dorastających są zazwyczaj dla nich i dla ich otoczenia pierwszymi sygnałami, że oto kończy się ich dzieciństwo.

Przemiany fizjologiczne organizmu rozpoczynają się znacznie wcześniej niż to można zauważyć. Z części mózgu zwanej podwzgórzem wychodzą sygnały do szyszynki, która w ich wyniku uwalnia hormony nazywane gonadotropinami. One z kolei pobudzają gonady (jajniki u dziewcząt i jądra u chłopców) do przyspieszenia produkcji estrogenu (u dziewcząt) i testosteronu (u chłopców). Poziom tych hormonów wzrasta od czasu dzieciństwa 6-krotnie u dziewcząt i 20-krotnie u chłopców (Nielsen, 1996, s. 27).

Obserwowalne fizjologiczne przemiany organizmu rozpoczynają się od tzw. skoku pokwitaniowego, czyli szybkiego wzrostu ciała, który u chłopców występuje przeciętnie między 12. i 15. r.ż. i powoduje przyrost wysokości o około 20 cm, towarzyszy mu przyrost wagi ciała o około 20 kg (Tanner, 1963). U dziewcząt skok pokwitaniowy rozpoczyna się o około 2 lata wcześniej niż u chłopców, trwa krócej i jest mniej nasilony. Skok pokwitaniowy dotyczy zarówno układu kostnego i mięśniowego (co jest najbardziej widoczne), jak i pozostałych części ciała.

1

   W polskiej psychologii rozwojowej również R. Łapińska i M. Żebrowska wyróżniły dwie fazy wieku przejściowego od dzieciństwa do dorosłości, pierwszą z nich nazywając wiekiem dorastania, drugą wiekiem młodzieńczym (Psychologia rozwoju..., 1986, s. 383).

2

   Na przełomowe znaczenie 16. r.ż. (przy indywidualnych odchyleniach) wskazuje m.in. nasilenie się w tym wieku konfliktów szkolnych młodzieży (Sobańska, 1965) oraz, zwłaszcza u chłopców, symptomów neurotyczności (Obuchowska, 1983).