GK (33)

róg to ten bliżej lewej ręki, a może odwrotnie? Nie jest to takie oczywiste Rzadko tłumaczy się przecież dziecku, że nazwy „górna" i „dolna" krawędź kartki wywodzą się z sytuacji, gdy kartka ustawiona jest pionowo.

Przystępując do kształtowania orientacji przestrzennej warto pamiętać także

0    następujących prawidłowościach rozwojowych.

• Najwcześniej dziecko uświadamia sobie położenie przedmiotów wokół siebie, w stosunku do własnego ciała. Najpierw to, co jest najbliżej, w obszarze ruchu ręki, potem wszystko, co znajduje się dalej, w zasięgu wzroku. Kolejny krok w rozszerzaniu kompetencji to różnicowanie i określanie położenia przedmiotów w stosunku do drugiej osoby. Na koniec następuje określenie położenia jednych przedmiotów względem drugich. Przestrzeganie takiej kolejności jest konieczne.

Osobnym problemem jest zdolność do różnicowania strony prawej od lewej. Jest to związane z rozwojem lateralizacji¹. Ponieważ intensywny trening w przyuczaniu dziecka do posługiwania się prawą ręką może być w przypadku nieukształtowanej jeszcze dominacji przyczyną poważnych zaburzeń², warto pamiętać o następujących faktach. Praworęczność zaczyna się ustalać u niektórych dzieci stosunkowo wcześnie, pomiędzy 2 a 3 rokiem życia, a leworęcz-ność pomiędzy 3 a 4 rokiem. Jednak dominacja czynności np. manualnych ustala się u większości dzieci dopiero około 6 roku życia, a proces lateralizacji zostaje zakończony w końcu młodszego wieku szkolnego. Bywa, że przebiega wolniej

1    dlatego sporo dzieci nie ma jeszcze ustalonej dominacji ręki w pierwszych latach nauki w szkole (por. M. Bogdanowicz 1985, s. 128 i 129).

Ze względu na różnice indywidualne w rozwoju lateralizacji, a także w trosce, aby nie działać wbrew wrodzonym skłonnościom, należy tak organizować zajęcia, aby pomóc dziecku w zorientowaniu się w schemacie własnego ciała. Potem wspomagać naturalny rozwój dominacji stronnej.

Na koniec tego krótkiego wprowadzenia jeszcze kilka uwag.

I • Orientację przestrzenną należy zacząć kształtować poprzez ruch ciała, gest, dotyk, przesunięcie przedmiotu w przestrzeni. Towarzyszą temu odpowiednie sformułowania słowne — nazywanie tego, co się robi i co się spostrzega, a potem określa.

Niezwykle ważna jest świadomość, że zawsze trzeba przyjąć jakiś obiekt jako I punkt lub układ odniesienia. Dla ustalania schematu ciała takim obiektem jest I serce, a także linia kręgosłupa wyznaczająca kierunek w dół i w górę itp. r Dla oznaczania kierunków w przestrzeni, a także położenia obiektów należy f umówić się, co jest stałe, w stosunku do czego będzie się określać.

Trzeba także pamiętać, że płaski obrazek to nie wielowymiarowa przestrzeń. Dlatego nikłą wartość kształcącą mają gotowe obrazki, tak często używane na zajęciach korekcyjnych. Na przykład pokazuje się dziecku obrazek z narysowaną szafą i piłką, a ono ma określić, że piłka jest na szafie. Jest to nieporozumienie. Orientacja w przestrzeni musi być kształtowana w naturalnych warunkach i nie zastąpi tego płaski obrazek. Natomiast duże korzyści wynikają ze sporządzania razem z dzieckiem planów i schematów. Nałożenie na taki plan wcześniej uświadomionych kierunków i znaczących obiektów jest przeniesieniem pojęć zdefiniowanych przez ruch (reprezentacja enaktywna) i słowo (reprezentacja symboliczna) na obraz (reprezentacja ikoniczna). Orientowanie się według planu wymusza drogę odwrotną, przejście z poziomu reprezentacji ikonicznej na poziom reprezentacji enaktywnej.

Scenariusz zajęć

Potrzebne będą następujące rekwizyty: duża kartka białego papieru, cztery piłeczki, miś, kilka kasztanów, trzy klocki, kubek, krzesełko, otwarte pudełko. Ponadto papier, kredki lub mazaki do sporządzania rysunków i pieczątki, takie z dziecięcego zestawu.

Kształtowanie schematu własnego ciała Różnicowanie i określanie kierunków w przestrzeni 1. Na podłodze leży duża kartka. Prosimy dziecko, aby stanęło na niej. W ten sposób zostało wyodrębnione z tła i zajmuje wyraźnie określone miejsce w otoczeniu. Dorosły staje obok dziecka (twarze zwrócone w tę samą stronę), kładzie dłoń na linii dziecięcego kręgosłupa. Przesuwa w dół, w górę i mówi: w górę, a teraz w dół. Kucnij, obejmij kolana — jesteś kuleczką. A teraz wyprostuj się, podnieś wysoko ręce, stań na palcach. Wszystko w górę. Popatrz w górę. Opuść ręce, popatrz w dól, kucnij. I znowu: >v> górę i w dół. Stań prosto. Pokaż kierunek — w górę. Pokaż kierunek — w dół. Masz 2 piłeczki. Tę rzuć w górę, a tę w dół.

Popatrz przed siebie. To wszystko jest przed tobą (ręce zataczają łuk). Powiedz, co widzisz? Masz piłeczkę, rzuć ją do przodu. Co jest z tylu za tobą (dorosły staje tuż za dzieckiem, dotyka je)? Będziesz teraz rzucać piłki w różne strony: w górę, w dół, w przód, w tył.

1

   Lateralizacja, czyli dominacja jednej połowy ciała, jest zdeterminowana predominacją jednej półkuli mózgu nad drugą. Lewa półkula ma kierować prawą połową ciała, a prawa—lewą. Dominacja lewej półkuli wyraża się, między innymi, praworęcznością, a dominacja prawej — leworęcznośdą. Taka dominacja może być słabiej lub silniej zaznaczona i dlatego są ludzie wyraźnie praworęczni, a także o słabej praworęczności lub oburęczności. Rozpatrywanie lateralizacji tylko z punktu widzenia dominacji ręki jest dużym uproszczeniem, bo dominacja u jednego człowieka różnych narządów, zmysłów i kończyn może przedstawiać się odmiennie. Jednak dla charakterystyki lateralizacji u dzieci bada się ją na poziomie oczu, rąk i nóg. Szersze informacje na ten lemat podają: R. Zazzo (1974), N. Galifret-Granjon (1974), M. Bogdanowicz (1985, s. 126—140, 1989) i H. Spionek (1965, s. 133—153).

2

   Lateralizację ustala się w badaniach tekstowych: na przykład zestaw prób w opracowaniu R. Zazzo i N. Galifret-Granjon (1974). Warto takie badania przeprowadzić, aby dopomóc dziecku w osiągnięciu właściwej dla niego lateralizacji. R. Zazzo (1974, s. 8) uważa, że jeżeli lateralizacja jest niezdecydowana lub nieznacznie lewostronna, należy dziecko przyuczać do praworęczności .Ale—w przypadk u najmniejszych choćby zaburzeń—należy tę naukę przerwać lub też powrócić do lateralizacji lewostronnej po zasięgnięciu rady specjalisty. W przypadku, gdy lateralizacja jest wyraźnie lewostronna i w pierwszych latach życia okazała się odporna na próby korekcji (przeprowadzone zawsze w sposób łagodny), należy dziecko zachęcać do posługiwania się lewą ręką i zająć się usunięciem wszystkiego, co mogłoby się stać zaczątkiem kompleksu niższości.