mity072 (2)

146 Perun

dobnym charakterze drugie bóstwo: Wołos (zob. Weles): „Jeśli zaś tego, co przedtem powiedziano, nie zachowamy, niech że ja i ci, co są ze mną i pode mną, będziemy przeklęci od Boga, w którego wierzymy [choć sam Światosław, jak skądinąd wiadomo, nie był chrześcijaninem, a nawet był chrześcijanom niechętny - J. S.], i od Peruna, i od Wołosa boga bydlęcego, i niech pożółkniemy jak to złoto i niech posiekani będziem swoim orężem". Pod rokiem 980 latopisarz informuje o początkach rządów następcy Światosława, Włodzimierza, w Kijowie: „I postawił bałwany na wzgórzu za dworem teremnym: Peruna drewnianego z głową srebrną i wąsem złotym, i Chorsa, Dadźboga i Strzyboga, i Simargła, i Mokosza. I składali im ofiary, nazywając ich bogami, i przywodzili syny swoje i córy na ofiarę biesom i plugawili ziemię ofiarami swymi. I splugawiła się krwią ziemia ruska i wzgórze to. Lecz przełaskawy Bóg nie chciał śmierci grzeszników, na tym wzgórzu dziś cerkiew stoi, św. Wasyla" (PML, s. 267-268). W Nowogrodzie wuj Włodzimierza Dobrynia „postawił bałwana nad rzeką Wołchowem (późniejsze źródła dopowiadają, że był to posąg Peruna - J. S.] i składali ofiarę jemu ludzie nowogrodzcy jako bogu". Po podjęciu decyzji chrztu (988) Włodzimierz dokonał aktu demonstracyjnego zniszczenia posągów bóstw w Kijowie, przede wszystkim głównego Peruna: „Gdy przyszedł [do Kijowa - J. S.], rozkazał bałwany wywracać: owe rozsiekać, a inne na ogień wydać. Peruna zaś kazał przywiązać koniowi do ogona i wlec z góry przez Boryczewo do Ruczaju; dwunastu mężów przystawił bić (go) kijami. To zaś nie dlatego, by drewno było czujące, jeno na urągowisko biesowi, który zwodził tym obrazem ludzi, niechże więc odpłatę przyjmie od ludzi (...). Gdy zaś wlekli go Ruczajem ku Dnieprowi, płakali po nim niewierni ludzie, jeszcze bowiem nie byli przyjęli świętego chrztu. I przywlekłszy, wrzucili go do Dniepru. I przystawił Włodzimierz ludzi, mówiąc: «Jeśli gdzie przybije, odpychajcie go od brzegu, dopóki progów nie minie, a wtedy zostawcie go». Oni zaś rozkazanie spełnili. Gdy puścili i przeszedł przez progi, wyrzucił go wiatr na ławicę, i odtąd nazwano ją Ławicą Perunową i tak do dziś dnia ją zowią". W ten sposób książę stworzył warunki do aktu chrztu dla siebie i swego ludu.

O samym kulcie Peruna źródła, niestety, nie informują. Jest on, podobnie jak kwestia pochodzenia tego kultu oraz samo imię bóstwa, przedmiotem długotrwałej dyskusji. Na innych terenach Słowiańszczyzny niektórzy uczeni domniemywają się występowania kultu Peruna na podstawie danych toponomastycznych (nazwy miejscowe o podobnym brzmieniu, np. Prohn koło Strzałowa [Stralsund]), występowania wyrazu pospolitego „piorun" oraz danych etnografii. Niekiedy uważano imiona bóstw połabskich —» Prowe i —> Porenuta za zepsute przez kronikarzy formy imienia Perun. Panuje dość powszechna zgoda, iż Perun był bogiem burzy i błyskawicy, tym samym zapewne, o którym bezimiennie wspominał już w VI w. Prokop z Cezarei („Uważają bowiem [Sklawinowie i Antowie - J. S.], że jeden tylko bóg, twórca błyskawicy, jest panem całego świata i składają mu w ofierze woły i wszystkie inne zwierzęta ofiarne"). Sporna jest etymologia imienia Perun. Część uczonych wywodzi je z podstawy słowiańskiej i łączy z „piorunem", inni uważają, że tak imię, jak i kult zostały zaszczepione na Rusi przez Waregów skandynawskich (Perun byłby odpowiednikiem germańskiego Tora/Donara). Jeżeli nawet nie przyjąć wareskiej genezy kultu Peruna na Rusi (ewentualnie także na innych terenach słowiańskich) i trwać na stanowisku jego rodzimości, prawdopodobny jest wpływ skandynawski na rozwój kultu. Prawdopodobnie geneza Peruna sięga czasów praindoeuropej-skich, na co wskazują zarówno rozważania religijno-porównawcze, jak i lingwistyczne (rozprzestrzenienie rdzenia per-, perk- w różnych językach indoeuropejskich, np. hetyckie perunaś „skała", litewskie Perkunas, nordyckie Fięrgyn [żona Odyna, matka Tora], greckie ke-raunós „piorun", łacińskie ąuercus „dąb", albańskie Pernedi „Bóg, niebo"). „Zaginięcie nazwy u części Słowian można tłumaczyć prawem tabu. Zauważmy, jak odległy jest personifikowany Perun od hetyckiej skały - droga, którą odbyły wyobrażenia Słowian jest olbrzymia" (St. Urbańczyk). „Pierwotna treść wierzeń o Perunie była z pewnością uboga, trudno ją zrekonstruować poza zasadniczą łącznością z gromem, burzą i pogodą. Kult był pierwotnie bezpostaciowy. Posąg kijowski trzeba uważać za innowację, a sam opis za nieautentyczny, zależny od opisów pogańskich bogów w Psałterzu. Z większym prawdopodobieństwem można przyjąć składanie ofiar z ludzi" (tamże). Odkryte pod Nowogrodem Wielkim (na Peryni) miejsce ofiarne (krąg wokół słupa-posągu) łączy się z Perunem. Niewykluczone, że można traktować kilka bóstw słowiańskich jako „hipostazy perunowe", dotyczy to np. Jaryły ruskiego, połabskiego -» Jarowi-ta, a nawet —» Świętowita „z wielu cechami rytuału gromowładcy-wo-