na dz z pol081

164

w rejonie Gór Świętokrzyskich (Krzemionki Opatowskie) oraz nad środkową Wisłą (Świeciechów koło Zawichostu). Wydobywany krzemień przerabiany był na siekiery oraz wióry służące do dalszej produkcji narzędzi.

Na południowych obszarach dzisiejszej Polski pojawiły się elementy obrządku megalitycznego w postaci kamiennych obstaw grobów, bądź nawet grobów pod nasypami, zbliżonych do grobowców kujawskich.

Kultura amfor kulistych

Nazwa pochodzi od typowej formy naczynia o brzuścu kolistym i krótkiej cylindrycznej szyjce (ryc. 34). Powstała w dorzeczu środkowej i dolnej Łaby w połowie III tysiąclecia p.n.e. Na obszarach obecnej Polski zajmowała przede wszystkim tereny Niżu i częściowo jedynie wkraczała na teren Wyżyn (Śląsk, część Małopolski). Znajomość osad tej kultury jest znikoma. Znamy ją przede wszystkim z cmentarzysk, złożonych z kilku do kilkunastu grobów, często w postaci kamiennej skrzyni (ryc. 35).

Twórcy tej kultury zajmowali^ię głównie hodowlą, o czym świadczyć mają duże ilości kości zwierzęcych występujące na poszczególnych stanowiskach, jak również istnienie specjalnych pochówków zwierząt. W strukturze hodowanych stad bardzo dużą rolę odgrywały owce i kozy. Jednak na terenach pokrytych lasami, gdzie zakładano często osady i obozowiska, podstawową była hodowla bydła rogatego i trzody chlewnej. W tym środowisku ważną rolę miało zarówno łowiectwo jak i zbieractwo.

Kultura ceramiki grzebykowo-dolkowej

Nazwa od charakterystycznej formy ornamentu naczyń wykonywanego za pomocą dołków palcowych lub odcisku grzebienia (ryc. 36). Występowała ona początkowo na przełomie IV i III tysiąclecia p.n.e. w północno-wschodniej strefie dorzecza Odry i Wisły, a następnie rozprzestrzeniła się w całej strefie niżowej. Twórcy tej kultury zakładali przeważnie krótkotrwałe obozowiska na terenach piaszczystych, bez śladów stałych budowli mieszkalnych. Cechą charakterystyczną są bardzo prymitywne naczynia z dnem spiczastym oraz narzędzia kamienne, głównie grociki strzał i ciosła (rodzaj narzędzi służących specjalnie do obróbki drewna).

Krąg kultur z ceramiką sznurową

Nazwa pochodzi od rozpowszechnionego wówczas zwyczaju zdobienia naczyń odciskami sznura. Kultury te na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. opanowały znaczną część Europy, a więc strefę niżową od Renu aż po Ukrainę oraz od Morza Bałtyckiego po masywy górskie Europy Środkowej. Znane są one przede wszystkim ze znalezisk grobowych zawierających pucharki i amfory oraz specyficzne topory kamienne kształtu łódkowatego (ryc. 37). Stopniowo nosiciele toporów bojowych (inna, używana czasami nazwa twórców kultury ceramiki sznurowej) dotarli na obszary dzisiejszej Polski i utworzyli lokalne grupy: nadodrzańską (głównie w dorzeczu środkowej i dolnej Odry), krakowsko-sandomierską, lubaczowską i inne na południowych obszarach dzisiejszej Polski. Na wybrzeżu wschodniobałtyckim (głównie w rejonie Zalewu Wiślanego i Kurońskiego) powstała natomiast tzw. kultura rzucewska (nazwa od miejscowości Rzucewo w okolicach Gdańska). Twórcy tej kultury zamieszkiwali na wybrzeżu morskim (ryc. 38) i zajmowali się głównie rybołówstwem oraz łowami na foki grenlandzkie, rozpowszechnione wówczas na Bałtyku. Uprawa roli i hodowla zwierząt ogrywała mniejszą rolę.

Na terenach lessowych powitała natomiast tzw. kultura z ł o c k a (nazwa od miejscowości Złota woj. Tarnobrzeg), której twórcy bazowali przede wszystkim na uprawie ziemi.

Charakteryzując ogólnie kulturę ceramiki sznurowej stwierdzić należy. iż poza południowym obszarem jej zasięgu (głównie Małopolską) nie znamy bardziej rozległych osad. Były to przeważnie krótkotrwałe obozowiska, których zabudowę tworzyły naziemne szałasy, rzadziej ziemianki. We wczesnej fazie rozwojowej kultur z ceramiką sznurową przeważał, jak się zakłada, nowy model gospodarki związany z typowym nomadycznym pasterstwem. Przesłanki, na których oparto tę hipotezę to: brak lub skromne ślady osad, duża ilość broni kamiennej, znajomość konia, formy kurhanów. Jednak istnieje szereg faktów wskazujących na istnienie rozbudowanej gospodarki rolnej. Wymienić tu należy zakładanie osad na wysoczyznach, ślady orki pod kurhanami, występowanie doskonałych sierpów krzemiennych.

Ludność kultur ceramiki sznurowej miała rozbudowany kult zmarłych. Świadczy o tym zróżnicowany typ obrządku pogrzebowego, w którym reprezentowane są zarówno groby płaskie jak i pod kurhanami, pochówki w obstawach kamiennych, groby katakumbowe (w grupie krakowskiej i kulturze złockiej), groby w obrębie których zmarłych chowano w konstrukcjach drewnianych (specjalne domy lub palisadowe płoty itp.).