Obraz5

Piaskowce występują także na innych poza wymienionymi obszarami Gór Świętokrzyskich oraz w Sudetach i Tatrach.

Iłołupki, łupki ilaste

Najliczniej występują w Karpatach fliszowych lecz. można je spotkać również w Górach Świętokrzyskich, a także w Tatrach. Iłołupki są słabiej zdiage-nezowane od łupków ilastych. Skały rzadko znajdujące zastosowanie. Na obszarze Karpat stosuje się je w niektórych przypadkach do wykonywania tzw. ekranów wodoszczelnych w budownictwie hydrotechnicznym.

4.3.6.3. Skały piroklastyczne

Tworzenie się tej grupy skał przebiega nieco odmiennie od wszystkich innych skał okruchowych. Jest to grupa skał przejściowych między skałami magmowymi-wulkanicznymi i osadowymi-okruchowymi. Cechą wiążącą je ze skałami wulkanicznymi jest pochodzenie materiału, natomiast z okruchowymi — sposób gromadzenia okruchów w środowisku lądowym lub wodnym.

Skały piroklastyczne tworzą się w wyniku erupcji wulkanicznych, w czasie których zastygająca lawa może ulec rozdzieleniu na fragmenty, a skały star-1 sze, przez które w kominie wulkanicznym przebija się lawa mogą ulec pokruszeniu i wyrzuceniu przez krater z wulkanu.

Materiał okruchowy pochodzenia wulkanicznego zawiera elementy kanciaste lub półobtoczone. Cechuje go zazwyczaj zła selekcja, również skład jego bywa różnorodny: obok produktów wulkanicznych - szkliwa, zakrzepłej lawy, mogą występować fragmenty skał pokruszonych przy wybuchu wulkanu.

W zależności od wielkości składników, skały piroklastyczne mają określone nazwy: bomby wulkaniczne (wielkości do kilkudziesięciu cm), lapille (wielkości o średnicy ziarn orzecha włoskiego), piaski i popioły wulkaniczne, a najdrobniejsze cząstki stanowią pyły wulkaniczne.

Wyrzucany przez wulkany grubszy materiał może ulec później cementacji z materiałem drobnym. Powstała w ten sposób skała nazywa się brekcją wulkaniczną.

Luźno osadzone piaski, popioły i pyły wulkaniczne, następnie scementowa-ne, dają skałę zwaną tuf wulkaniczny. Natomiast ten sam materiał, jeśli został przetransportowany i osadzony w wodzie, nosi nazwę t u f i t u . Tufy i tufity są to skały zbudowane głównie z ziarn mniejszych od 2 mm, Składają się z kawałków szkliwa wulkanicznego, okruchów minerałów i fragmentów zastygłych law.

Najbardziej znaną w Polsce skałą piroklastyczną jest tuf f i 1 i p o w i -c k i, występujący w okolicach Krzeszowic. Jest to skała porowata i lekka,

0    barwie różowej z jasnymi plamami. W stanie świeżym jest dość miękka

1    daje się łatwo obrabiać, po wyschnięciu staje się twarda i krucha. Tuf li I i powieki ma zastosowanie w budownictwie drogowym jako podsypka oraz wic jonie jego występowania jako materiał kamienny w budownictwie wiejskim.

sn

4.4. Skały chemiczne

4.4.1. Geneza i podział

Skały chemiczne powstają przeważnie w wyniku wytrącania się związków chemicznych z wody. W tej grupie spotyka się stosunkowo najwięcej skał monomineralnych.

Ze względu na typy związków chemicznych budujących skały chemiczne można je podzielić na następujące podgrupy:

•    węglanowe,

•    krzemionkowe,

•    solno-gipsowe,

•    żelaziste,

•    fosforanowe.

4.4.2. Minerały skałotwórcze

Najważniejsze minerały skałotwórcze tej grupy skał wymieniono w tabeli 3.2, gdzie czytelnik znajdzie również ich podstawowe cechy makroskopowe.

W dalszym tekście podano rozszerzone opisy cech makroskopowych tych oraz kilku innych najczęściej występujących minerałów skałotwórczych skał chemicznych.

Minerały grupy krzemionki (Si0₂)

Do tej grupy minerałów, obok opisanego przy skałach magmowych kwarcu, zalicza się c h a 1 c e d o n , który jest jego odmianą o strukturze skrytokry-Italicznej, makroskopowo sprawiającej wrażenie bezpostaciowej. W zbitej masie minerału zaznacza się przełam muszlowy, twardość 6—6,5, bezbarwny lub zabarwiony na różne kolory. Odmianą chalcedonu jest agat, zabarwiony tlB różne kolory układające się we współśrodkowe warstewki.

Dość często spotykaną w Polsce odmianą chalcedonu jest chryzopraz o /ubarwieniu zielonym. Chalcedon charakteryzuje się najczęściej tłustym połyskiem.

Opal (SiO^HjO) jest minerałem bezpostaciowym. Twardość 5,5—6,5, przełam muszlowy; barwa biała, czasem zabarwiony; na swoich powierzchniach rozszczepia promienie światła, dając w efekcie tęczowe odblaski (l/w. opalizacja).

Węglany

Kalcyt (CaC0₃) powstaje w przyrodzie przede wszystkim w wyniku Chemicznego wietrzenia anortytu (patrz minerały skał magmowych). Jest minerałem wzorcowym skali Mohsa o twardości 3. Może występować w kryształach o różnych pokrojach (rys. 4.10), najczęściej jednak jako izometryczny. Jest minerałem w zasadzie bezbarwnym, jednak najczęściej występuje zabarwiony na biało lub dzięki różnym domieszkom na inne kolory.

51