Obraz93

obiektu obserwacji, lecz na związkach i zależnościach, które on wyraża, a które występują w wyob> rażonych przezeń rzeczach lub zdarzeniach.

Mowa towarzyszy procesom spostrzegania, obserwacji, eksperymentu. Swoje wrażenia, spostrzeżenia i wyobrażenia uczeń wyraża za pomocą słów, nimi też posługuje się nauczyciel stawiając pytania przed rozpoczęciem obserwacji,™ zaciekawiając uczniów jej tematem, zachęcając ich do formułowania odpowiedzi. ''2 Nawet w momentach, gdy obserwacja przebiega w ciszy, uczeń „w myśli** nazywa zauważone właściwości przedmiotu, opisuje przedstawione zdarzenia po to, aby mógł je odtworzyć wobec klasy.

(Ten trzeci sposób wprowadzania nowych faktów na lekcji, oparty na słowie, stosuje się w szkole dość często, nawet wtedy, gdy szeroko wykorzystuje | się dwa pierwsze sposoby. Werbalna prezentacja nowego materiału następuje za pośrednictwem pogadanki, opowiadania lub wykładu nauczyciela czy uczniów, ■ a jeszcze częściej - słowa drukowanego. Zarówno jednak słowo mówione, jak i pisane czy drukowane tylko wtedy przemawia do ucznia, gdy nawiązuje do posiadanych przez niego wyobrażeń, zdobytych poprzednio w kontakcie z żywy-J mi faktami.

Nabywanie pojęć

|

Obserwacja związana jest z bodźcami zewnętrznymi. Dotyczy oddzielnych faktów, lecz nie pozwala na uchwycenie tego, co jest wspólne dla danej klasy faktów. Dopiero za pomocą operacji myślowych dochodzimy do uogólnienia ićh właściwości ./Do operacji tych zalicza się przede wszystkim uogólnianie, poróifl nywanie, inatfkcję i dedukcję oraz analizę i syntezę/

Dokonywane przez uczniów uogólnianie (generalizacja) stanowi istotną stronę procesu poznawania rzeczy i zdarzeń. Jest to ważny moment procesu kształcenia, gdyż samo obserwowanie rzeczywistości nie daje jeszcze wiedzy

0    niej, nic ujawnia jej ogólnych i istotnych właściwości. Nasza wiedza o przyrodzie i społeczeństwie zawiera się w pojęciach, które odbijają w sobie to, co jest wspólne dla różnych rodzajów rzeczy i zdarzeń, co odnosi się do związków

1    zależności między nimi. Opanowanie wiedzy o świecie zależy więc przede wszystkim od opanowania systemów pojęć odpowiadających różnym dziedzinom rzeczywistości przyrodniczej, społecznej i kulturowej.

Proces nabywania pojęć przez uczniów ma charakter złożony. O ile przy kierowaniu obserwacją nauczyciel ma do dyspozycji przedmioty, jak rośliny, zwierzęta, minerały, maszyny, obiekty historyczne, których cechy zewnętrzne uczeń może uchwycić, o tyle przy uogólnianiu nie można uczniom pokazać „drzewa w ogóle”, „dźwigni w ogóle”, „robotnika w ogóle". To, co ogólne, nie istnieje w swej wersji ogólnej materialnie, lecz tkwi w konkretnych przed* miotach jako ich cecha, wspólna dla danej kategorii przedmiotów. Proces formowania się pojęcia w świadomości ucznia polega właśnie na „odrywaniu” tej cechy, czyli na abstrahowaniu (łac. abstrahere - odciągać, odrywać). Pojęcie nie jest więc wynikiem biernego odbicia w naszej świadomości danych przedmiotów, lecz procesem psychicznym, w którym ma miejsce świado*

my wysiłek ucznia nad uogólnianiem cech tych przedmiotów poprzez zestawienie i porównanie ich z innymi przedmiotami. W prccesśe tym ważną rolę grają wyobrażenia jako ogniwo pośrednie miedzy spostrzeżeniami a pojęciami. Brak gruntownie opanowanych wyobrażeń stanowi istotną przeszkodę w opanowaniu nowych pojęć.

Proces nabywania pojęć zależy od wieku ucznia. W niższych klasach szkoły ogólnokształcącej pojęcia dzieci kształtują się przede wszystkim na znajomości zewnętrznych cech rzeczy i zdarzeń, dlatego tez dominują w mdl elementy obrazowe. W miarę rozwoju uczniów ich pojęcia stają się bogatsze w treść, jaśniejsze i wyraźniejsze, stopniowo uzyskując charakter pojęć nauko-wych. W procesie tworzenia się pojęć można więc wyróżnić pewne, kolejno po sobie następujące etapy. Zaliczymy do nich:

-    kojarzenie nazw z odpowiadającymi im przedmiotami.

-    tworzenie ..przedpojęć” na podstawie znajomości zewnętrznych cech rzeczy i zdarzeń,

-    nabywanie pojęć naukowych.

Pierwszy etap ma charakter wstępny: przygotowuje on grunt dla właściwego kształtowania się pojęć. Rozpoczyna się z chwilą, gdy pod koniec wieku niemowlęcego dziecko zaczyna wymawiać pierwsze słowa, a zarazem pojmować znaczenie pierwszych skierowanych doń słów jako sygnałów’ odpowiednich rzeczy i zjawisk. Do pełnego rozkwitu dochodzi w wieku przedsdGolnjnHt, gdy dziecko opanowuje ogromną część podstawowego zasobu słownictwa mowy ojczystej. Z dużą intensy w nością etap ten występuje również w pierwszych latach szkolnej, później zaś stopniowo się osłabia, choć trwa nicprzerwaaie db końca życia ludzkiego.

Kojarzenie nazw i rzeczy odbywa się nie tylko w szkole, lecz w codziennym życiu dzieci i młodzieży. Przy

się w czasie nazwy przedmiotu z nim samym, aby nastąpiło skojarzenie. Na ogół jednak niezbędne jest zetknięcie kilkakrotne, w pewnych odstępach czasu, aby spostrzeżenie przedmiotu lub jego wyobrażenie skojarzyło się z odpowiednią nazwą.

W etapie drugim chodzi o kształtowanie tzw. przez niektórych psychologów przed pojęć, a więc jak gdyby pojęć elementarnych, które w gruncie rzeczy są uogólnionymi wyobrażeniami. Składają się na me na pół obrazowe, na pół werbalne informacje o zewnętrznych cechach świata realnego. Skojarzenie wyrazu z przedmiotem staje się punktem wyjścia dla gromadzenia tych informacji. Przestaje już tu wy starczać świadomość co dane słowo sygnalizuje, niezbędna się staje natomiast elementarna wiedza o związanych z mm przedmiotach. Jest to już wiedza o charakterze ogólnym.

Charakter ogólny mogą nieć zarówno cechy    isk barwa.    efcfcw o)

położenie, jak i cechy istotne. Te drogie ujiwnrtji we doga* my wsaedmtMMym Mm iwjyyjtAw jniędzy clemenirsrm 1*H||| rnritnńti rrr mmedry mm i owym gMihwotM hnw wame cech zewnętrznych lo ważny cup przygotowujący dnafwnci «y«wi    *ukmdt TdL

r«p. przy kształtowania pojęcia owoc*. Kzman wynapshji kt* cechy imacsaK, mjAh włzyrtkim owocom, jak powaljnaniczkwłaBa.eliccendraa»ma. oraz crchjthwpBranAMcjjahfaami.

145