P1190089 (2)

ŚWIĘTE GÓRY

106

Ryc. 5»1- Łysu Góra w masywie Gór Świętokrzyskich: widok na klasztor od południa (foc A Buko)

Omawiany kompleks usytuowany jest w rejonie o bogatych tradycjach osadniczych z okresu wczesnego średniowiecza; część tamtejszych ośrodków sięga początków chrześcijaństwa na ziemiach polskich. Od wielu lat jest to miejsce licznych peregrynacji zarówno grup pielgrzymów, jak 1 osób upatrujących we wspinaczce na szczyt atrakcje turystyczna. Celem pielgrzymek i wypraw turystycznych jest klasztor benedyktynów o tradycji sięgającej pierwszej połowy XII w.

Archeologiczną osobliwością Łyśca jest przebiegający poniżej szczytu wał kamienny o kształcie elipsy, podzielony na dwie części (wkładka ryc. 12). Część wschodnia o długości 813 tn, zbudowana jest z głazów kwarcytowych obsypanych drobno poduczonymi kamieniami. Zachowana wysokość nasypu wynosi 23-3 m. a szerokość u podstawy sięga 8 m. W wale widoczne są cztery przerwy , z których trzy odnoszą się do przebiegających tędy szlaków komunikacyjnych a jedna łączona jest z pierwotną bramą. Część zachodnia składa się z dwóch ramion północnego - o długości 350 m i południowego — o długości 150 m. Ten fragment konstrukcji interpretowany jest jako niedokończony, przy czym dobór materiału budowlanego i sposób budowy wału sprawiają wrażenie mniej starannych w porównaniu z częścią wschodnią.

Wykopaliska w rejonie walów, przeprowadzone przez Eligię 1 Jerzego Gąssowskich (1970). wykazały ze materiały ceramiczne (główny rodzaj znalezisk) występujące w wale wschodnim (starszym) mają różną chronologię: najpewniej od DC po XII w przy czym te najstarsze znajdowano głównie w dolnych partiach waiu. W zachodnie) części konstrukcji materiałów zabytkowych nie było Dośd ceramiki znajdowanej w trakcie badań uznać można za minimalne: od fcatfmMśłn <k> kilkudziesięciu fragmentów Dało to badaczom podstawę do sformułowania opinii o czasowym jedynie przebywaniu w tym miejscu grup (udziotłi, zapewne podczas uświęconych tradycją obrzędów Cechą wyróżniającą opisywany zespół są leż rzeźby kamienne, z których jedna - znana pod nazwą Pielgrzyma - stoi po stronie wschodniej u stóp Łysej Góry (wkładka ryc. 13).

inna znalazła miejsce nu cmentarzu w Nowej Słupi¹. Opisane odkrycia zlnter-preiowano |uko pogańskie miejsce kultu, funkcjonujące w okresie ixl IX w do | być może - Xl-Xll w.

Należy zgodzić się z opinią, że kamienne wały widoczne poniżej plateau na szczycie, nie tworzące zamkniętego kręgu, nie stanowiły skutecznego elementu fortyfikacji, które mogłyby uchronić okoliczną ludność przed najeźdźcami. Tym samym mało prawdopodobny jest ich militarny charakter. Hardziej przekonująca wydaje się ich symboliczna funkcja: objęcie walem znajdującej się na szczycie przestrzeni, której z jakichś względów nie można było przekroczyć. Wewnątrz obwodu walów nie natrafiono na ślady stałej zabudowy. Może to wskazywać, że cała ta przestrzeń nawiedzana była jedynie czasowo, i to w krótkich okresach; tezę tę od strony źródłowej wspierają nieliczne, jak na tak duży obszar, znaleziska ceramiki, a zarazem Ich równomierne rozmieszczenie na całej powierzchni wewnątrz walów.

Na temat wymowy opisanych odkryć trwa dyskusja. Zdaniem Jerzego Gąssowskiego, fakt, że najliczniejsze są tu materiały centmlczne z wieków XI 1 XII świadczyć może, że kult pogański na Łysej Górze trwał nadal 1 był najbardziej aktywny w czasach intensywnej chrystianizacji Polski. Inaczej na te kwestie patrzą historycy. Zdaniem Marka Derwlcha (1992: 177 I n.), kłóci się to z datowaniem początków klasztoru na pierwszą połowę XII w. Trudno bowiem przyjąć, że w miejscu, gdzie było zgromadzenie mnichów, równolegle odprawiano pogańskie obrzędy. Sadzę, że możliwe jest przynajmniej częściowe pogodzenie tych opinii. Znajdowana w obrębie wałów ceramika ze schyłku okresu plemiennego, i zapewne ta z XI w., mogły być związane z aktywnością obrzędową, kiedy szczyt góry pełnił jeszcze swe pogańskie, kultowe funkcje. Wbrew opiniom części autorów, w zachowanej w przekazach źródłowych tradycji nic nie wskazuje na to, aby w tym czasie na szczycie ł.yśca funkcjonował już klasztor. Z kolei materiały późniejsze - z XII i Xtll w. - mogą być świadectwem bytności grup ludzkich, ale już w nowej rzeczywistości: gdy na szczycie góry stanął benedyktyński klasztor św. Trójcy. Zapewne większość przebywających wówczas w rejonie szczytu osób stanowili (przynajmniej formalnie) chrześcijańscy pielgrzymi. Im to przypisać należałoby pozostałości archeologiczne odnoszące się do tego okresu, w tym znaleziska uszkodzonych naczyń. Czy odprawiano tam nadal pokątnle różne praktyki pogańskie -wykluczyć się nie da, choć źródła pisane milczą na len temat.

Podobne zjawiska nie są bynajmniej osobliwością Łysej Góry. Kolejne, rzeczywiste lub domniemane ośrodki kultu pogańskiego w tym rejonie sygnalizowano na Górze Grodowej w Tumlinie oraz na Górze Dobr/eszewsklcj kolo Kielc p Kuczyński, Z.W. Pyzik 1968). Przypomina to przypadek góry Ślęży, wraz z którą wymieniane są Wieżyca (obecnie Góra Kościuszki) I Radunla ' 1'onnulowino leż opinie nil lemat pńżnle|««so potłuslzenla posmAw, • nro —f IhuKii Mi iwiarkn x okresem wczesnego Arcrlnlowlccza (por.i II. Uassowska, J, Kuczyński li*7S| M lienelrli JOOO).