55481 na dz z pol061

¹

124

wane. a sieć opoli czy osad czuwała nad nimi, regulując równocześnie normy użytkowania terenów wykorzystywanych ekstensywnie, zwłaszcza pastwisk i lasów. Opola (najniższe jednostki organizacji plemiennej) zostały wciągnięte do sieci administracji państwowej, której wyższy szczebel (po powstaniu państwa polskiego) stanowiły okręgi grodowe z książęcymi żu-panami na czele, zwane później kasztelaniami. Żupan grodowy (kasztelan) kontrolował administrację swojego okręgu, czuwał nad panującym w nim porządkiem prawnym, zbierał daniny, rozkładał powinności na poszczególne opola, dowodził załogą grodu i zwoływał w razie potrzeby pospolite ruszenie. W imieniu księcia sprawował także władzę sądową nad podległym mu okręgiem, zwoływał wiece sądowe, na których ogłaszał również rozporządzenia władzy.

Ludność niewolna

Na dole drabiny społecznej znajdowała się ludność niewolna, rekrutująca się głównie z brańców wojennych. Część niewolnych pracowała na dworach jako służba i czeladź dworska, większość jednak osadzano na gospodarstwach rolnych lub zatrudniano do obsługi stad bydła i stadnin końskich. Niewolnicy książęcy tworzyli całe odrębne osiedla pozostające pod silną kontrolą. Ludzie osadzeni na roli szybko wrastali w miejscowe środowisko. a swoje gospodarstwa mogli przekazywać dzieciom za zezwoleniem księcia.

Położenie niewolnych w dobrach możnowładczych było znacznie gorsze. Zdani byli oni całkowicie na łaskę pana i bardziej przypominali antyczną kategorię niewolników.

KULTURA SYMBOLICZNA

Podstawowymi elementami kultury symbolicznej we wczesnym średniowieczu były, podobnie jak w starożytności, szeroko rozumiane wierzenia oraz ta dziedzina ludzkiej działalności, którą skłonni jesteśmy określać mianem sztuki.

Rekonstrukcja wierzeń pogańskiej ludności zamieszkującej we wczesnym średniowieczu obszary w' dorzeczu Odry i Wisły pełna jest luk i wątpliwości. Przyczyną tego stanu rzeczy ma być - zdaniem zainteresowanych tą problematyką badaczy - brak dostatecznie obfitych i wiarygodnych źródeł historycznych. Archeologia informuje o wierzeniach jedynie tylko pośrednio. W związku z tym badacze pradziejów odwołują się bardzo często do źródeł pisanych. W VI wieku Prokop z Cezarei tak pisał o Sklawinach i Antach, a więc przedstawicielach pierwszych ludów słowiańskich: „uważają bowiem, że jeden tylko bóg, twórca błyskawicy jest panem całego świata i składają mu w ofierze woły i wszystkie zwierzęta ofiarne. O przeznaczeniu nic nie wiedzą a nie przyznają mu żadnej roli w życiu ludzkim, lecz kiedy śmierć zajrzy im w oczy czy to w chorobie, czy na wojnie, ślubują wówczas, że jeśli jej unikną złożą bogu natychmiast ofiarę w zamian za ocalone życie a uniknąwszy składają ją jak przyobiecali i są przekonani, że kupili sobie ocalenie za tę właśnie ofiarę. Oddają ponadto także cześć rzekom, nimfom i innym jakimś duchom i składają im wszystkie ofiary a w czasie tych ofiar czynią wróżby". Ta relacja potwierdzona niejako została przez doniesienia o schyłkowym pogaństwie panującym na obecnych ziemiach polskich w X-XII wieku i późniejsze dane etnologiczne.

Przyjąć więc możemy, iż w dorzeczu Odry i Wisły w starszych fazach wczesnego średniowiecza w wierzeniach dominowały tendencje do monoteizmu. splecione z typowym dla społeczności rolniczych kultem przyrody, a zwłaszcza słońca. Na gruncie historii (Henryk Łowmiański) pojawiła się koncepcja, iż w dobie plemiennej na obecnych ziemiach polskich panował prototeizm, czyli kult nieba materialnego, który przekształcał się w kult bóstwa. Koncepcja ta jest jednak krytykowana. Kontrargumenty opierają się na założeniu, iż pojęcie boga niebios, którego atrybutem była błyskawica, znane było innym ludom indoeuropejskim. Dotychczasowe studia nad religią tych społeczeństw wykazały, iż już znacznie wcześniej miały one rozbudowany system wierzeń i związanej z nim obrzędowości. Cechą charaktery-