NoB3

148 NAUKA O BOGU

to wyrazy pokrewne. W języku teologów Trójcy Świętej od powiedniki brzmią:

greckie: prosopon, łacińskie: persona = to, co w Trójcy hypostasis    różni (Ojciec,

Syn, Duch Święty)

ousia    substantia = to, co w Trójcy

wspólne

(boskość)

Nie potrzeba szczególnie bujnej wyobraźni, aby przedsta wić sobie zamieszanie, jakie zostało tu wręcz zaprogramowa ne.

Druga okoliczność ma raczej rzeczowy charakter, ale wynika też poniekąd z różnic w mentalności między chrześcijańskim Wschodem i chrześcijańskim Zachodem, wpływ miał też różny przebieg konkretnych sporów dogmatycznych. Na Zachodzie silne piętno wycisnęła walka z modalizmem. Należało tak przedstawić wewnętrzne różnice Trójcy Świętej między Ojcem, Synem i Duchem, aby ich jedność (Trinitas) pozostała zrozumiała. Osiągnięto to przez uwypuklenie równości Osób i istotowości jako jej podstawy. Ale wówczas osobowość pozostaje niemal z konieczności w cieniu. Na Wschodzie natomiast spekulaq'e koncentrowały się na przezwyciężaniu destrukcyjnych skutków subordynacjanizmu. Może on być przezwyciężo-ny, gdy skoncentruje się światło na jedności w istocie. Teologowie Wschodu dostrzegli jednak, że wówczas zróżnicowanie) Osób staje się niewyraźne, starali się więc podkreślać postępowanie Osób. Wówczas jednak Ojciec musi być postrzegany jako Początek, jako Ten, od którego pochodzi Syn i Duch Święty. Kryje się za tym niebezpieczeństwo, że jedność stanie się niewyraźna: toruje sobie drogę problem będący przedmiotem dyskusji teologicznej między Wschodem i Zachodem, problem „Filioąue"¹⁰. Skutki okażą się fatalne.

4.3    Wyzwanie arianizmu

i sobór w Nicei (325 r.)

4.3.1    Ariusz i jego nauka

Ariusz, kapłan z aleksandryjskiej szkoły teologicznej, spowodował w początkach IV wieku w Kościele kryzys, który wstrząsnął jego fundamentami. Nie mówił właściwie nic nowego, ale skrajnie zaostrzył dotychczasowe problemy teologii trynitarnej i chrystologii. Znamy jego dzieła tylko z cytatów przeciwników, jego naukę tylko w ich interpretacji. Mimo to można w oparciu o nie przedstawić jego system ^u. Teologicznie Ariusz bliski jest Orygenesowi, filozoficznie — średniemu platoniz-inowi, to znaczy przyjmowaniu ścisłej granicy dzielącej boską Jedność i wielość stworzenia.

Ariusz chciał bronić wiary w Trójcę Świętą. Wysuwa więc na pierwszy plan istotową jedność Boga i jednocześnie pier-wotność Ojca. Tę widzi jednak jako jedyną i właściwą boską zasadę. Tylko Ojciec jest przyczyną wszystkich bytów (a więc również bytu swego Syna!); jedynie Ojciec posiada wszystkie przymioty boskie, jak wieczność, niezmienność, absolutną transcendentność. Nieubłagana konsekwencja tego twierdzenia brzmi: wszystko, co nie jest Ojcem, nie jest w pełnym i właściwym sensie Bogiem, jest stworzeniem. Syn znajduje się więc po drugiej stronie rygorystycznej linii podziału między

¹⁰    Por. rozdz. 4.6.

¹¹    Por. A. Grillmeier, Jesus der Christus im Glaubert der Kirche, t. I, 356-373. Teksty w tzt D 4/1, nr 90-92.