NYCZ16

Nowe prądy filozofii na Zachodzie, od paru lat musujące w literaturze naukowej i przenikające stopniowo do sztuki - „intuicjonizm”, „bergsonizm”, „pragmatyzm” - powzięły sobie za zadanie wyzwolenie sfery ludzkiego czynu z więzów martwej teorii i abstrakcji, zgłosiły protest przeciwko szablonizowaniu procesów życiowych, przeciwko zamianie konkretnych przedmiotów naszych doświadczeń licz-manami pojęć, którym nie odpowiada nic w realnej, fizycznej czy też psychicznej rzeczywistości⁵⁴.

4. KONSEKWENCJE: MODERNISTYCZNE IDEE DEZALIENACJI ARTYSTYCZNEJ

Nie będzie może zbyteczne podkreślenie, że zainteresowanie językiem, które dziś wydaje się oczywistym, niezbędnym warunkiem uprawiania literatury, miało wówczas, jak można sądzić, charakter nieoczekiwanego odkrycia kłopotliwej konieczności. Wyglądało to bowiem trochę tak, jak gdyby pisarze podejmując w najlepszej wierze tradycyjne zadania swego powołania, dążąc do realizacji własnych, społecznych, óstetycznych, poznawczych czy metafizycznych i celów, zaczęli naraz, gromadnie, „potykać się” na słowach, jak to i spostrzegł Nietzsche; „tracąc zaufanie do słów” (Wasilewski) bądź ^okazując „przemoc pisarza nad językiem” (Zaleski)⁵⁵ - aby w końcu \/ⁱwprosf„zderzyć sięl’. z językiem w całej jego złożoności i uniwersal-no^ci, który w rezultacie wchłonął i przeobraził dotychczas „pozaję-^zykową” problematykę.

Nie od rzeczy może będzie też przypomnieć, że zjawisko alienacji, dziś dobrze znane i analizowane w ramach ogólnych rozważań nad historią kultury, traktowane jako jedno ze stałych zagadnień w dziejach sztuki⁵⁶, rozpatrywane było wówczas jako własna, stricte

J. Jankowski, Dzieci protestu, „Zloty Róg” 1913, nr 41; Rytmy wiosenne, „Tydzień” 1913, nr 12.

⁵⁵    Z. W a s i 1 e w s k i, O sztuce i człowieku wiecznym, Lwów 1910, s. 140. Z. L. Zaleski, Dzieło i twórca. (Studia i wrażenia literackie), Warszawa 1913, s. 159. Nader reprezentatywny w tym względzie przypadek Brzozowskiego opisuję w rozdz. IV „Wywoływanie świata. Zadania krytyki i sztuki w pisarstwie filozoficznym Stanisława Brzozowskiego”.

⁵⁶    Zob. m.in.: H. Re ad, Art and Alienation. The Role of the Artist and Society, London 1967; W. S y p h e r, Literaturę and Technology. The Alien Vision, New York 1967;

modernistyczna problematyka, należało do elementów określających osobliwość tej właśnie formacji kulturalnej. O ile przy tym pierwsza faza zainteresowania w Polsce tą problematyką wiąże się głównie z podjęciem marksowskiej tradycji jej rozpatrywania przez lewicowych intelektualistów, przede wszystkim Ludwika Krzywickiego i Kazimierza Kelles-Krauza⁵⁷, o tyle faza druga - nieporównanie, jak sądzę, ciekawsza - przebiegała pod wyraźnym wpływem jej prze-formułowanej i zuniwersalizowanej wersji Georga Simmla. W Filozofii pieniądza czytamy:

Z jednej strony: kultura rzeczy wyrosła na jakąś władzę autonomiczną, na zwartą jedność, przeciwstawiającą się człowiekowi; produkcja z całą techniką swoją i jej warunkami stanęła niby świat samoistny o własnych normach logicznych i prawach rozwoju i zaciążyła takim przymusem nad jednostką, jak los nad niestałością i przypadkowością kapryśnej woli ludzkiej; a tę naturalną i organiczną jedność nadał gospodarstwu dopiero pieniądz. [...] Z drugiej strony wszelako zarysowuje się zjawisko wręcz kontrastowe: pieniądz wbity pomiędzy rzeczy i człowieka, użycza temu ostatniemu do pewnego stopnia oderwanej od rzeczy egzystencji, zwalnia go od bezpośredniego stosunku z rzeczami i bezpośredniego oglądania się na nie, daje samoistny rozpęd wewnętrznym szansom jego rozwoju. [...] W tej mierze daje się on przyrównać chyba do języka, który służy podobnie najrozbieżniejszym kierunkom myślenia i czucia, popierając, uwyraźniając, wypracowując wszystkie.

Jak z jednej strony staliśmy się niewolnikami procesu produkcji, tak z drugiej dostaliśmy się w niewolę produktów: tj. to, co natura daje nam z zewnątrz dzięki

U. E c o. Sposób kształtowania jako wyraz światopoglądu twórcy, tłum L. Eustachie-wicz, [w:] idem, Dzieło otwarte. Forma i nieokreśloność w poetykach współczesnych, Warszawa 1973; M. P c r n i o 1 a, L'Alienation artistiąue, Paris 1977; W. J.

0    n g, Transformation of the Word and Alienation, [w:] idem, Interfaces of the Word. Studies in the Evolution ofConsciousness and Culture, Ithaca 1977; A. H e 11 e r, Existencialism, Alienation, Postmodernism: Cultural Movements as Vehicles ofChange in the Patterns of Everyday Life, [w:] A Postmodern Reader, Ed. by J. Natoli and L. Hutcheon, New York 1993.

⁵⁷ Zob. K. Wyk a. Młoda Polska jako problem i model kulimy, [w:] Młoda Polska. T.2. Szkice z problematyki epoki, Kraków 1977; W. C e s a r s k, i, L. Krzywicki

1    K. Kelles-Kraus o alienacji estetycznej, „Studia Estetyczne” t. 5, Warszawa 1968. Z prac polskich poświęconych tej problematyce wymienić ponadto warto: A. W e r n e r, O pojęciu alienacji w badaniach literackich, „Pamiętnik Literacki” 1966, z. 2; idem, Zwyczajna apokalipsa. Warszawa 1971; W. W y s k i e 1, Inna twarz Hioba. Problematyka alienacyjna w dziele Brunona Schulza, Kraków 1980; Literatura a wyobcowanie. Studia pod red. J. Święcha, Lublin 1991.