obraz8

38 Komunikacja rytualna: od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej

Dostrzeżono wszakże coś ważnego. Ekspresja jest jednym z kluczowych przejawów rytuału; to, co wnoszą rytuały oraz jak to wnoszą, po części do niej się sprowadza. Rytuały posiadają również istotny element estetyczny; wiele z nich wykazuje doskonałość estetyczną. Ale nawet te bardziej niepozorne są bardziej estetyczne niż praktyczne w sensie technicznym, bardziej symbolicznie ekspresyjne niż związane z przyczynowością fizykalną.

2.1.12 Zachowania zgodne z obyczajem

Rytuały są formą zachowań zgodnych z obyczajem. Jest to sprawa zupełnie podstawowa i każda definicja rytuału musi ten fakt uwzględ-nić^ W rytuale istnieje zawsze coś stereotypowego, standaryzowanego, stylizowanego, stosunkowo niezmiennego, formalnego. Oznacza to powtarzalność rytuału w tym znaczeniu, że inni robili to wcześniej w taki właśnie sposób. Zawiera się w tym również poprzedni argument, że autorem rytuału nie jest aktor; rytuał to - przynajmniej do pewnego stopnia - realizacja pewnego scenariusza.

Trzeba jednak zwrócić uwagę na jeden fakt: obyczajowy charakter zachowania nie wynika jedynie z jego regularności, jednolitości lub niezmienności. To tylko jedna jego strona, albowiem w zachowaniu zgodnym z obyczajem istotne jest to, że zachowanie to jest uświęcone obyczajem, to znaczy jakąś regułą lub normą. Obyczaje są normami zewnętrznymi, służącymi osądzaniu zachowania. Zachowanie zgodne z obyczajem staje się zatem imperatywem stanowiącym o ładzie etycznym i społecznym. Ów imperatyw może być pojmowany szeroko lub wąsko, etyka bardziej rygorystycznie lub bardziej dowolnie - trzeba pamiętać, że usiłujemy razem ująć uściśnięcia rąk, koronacje i nabożeństwa religijne - jest to wszakże dziedzina, w której zachowanie rządzi się zasadą powinności. Istnieją poprawne oraz niepoprawne sposoby robienia rozmaitych rzeczy; w owej sferze określone wybory prowadzą do poważnych konsekwencji (zob. 2.1.5 i 2.1.15).

2.1.13 Regularnie powtarzające się zachowania

Rytuał ma charakter powtarzalny w jeszcze innym sensie. Oprócz tego, że inni już zachowywali się w taki sposób, rytuał jest regularnie powtarzany. Wiele rytuałów ma charakter kalendarzowy, określany raczej poprzez powtarzalność cyklu niż zwykły upływ czasu. Nawet te rytuały, które wyznaczają upływ czasu z punktu widzenia jednostki, jak np. rytuał przejścia z jednej grupy wiekowej do innej, wciąż powtarzane są regularnie w całości życia społecznego. Akt rytualny ma swój własny rytm społeczny.

Jedną z ważnych konsekwencji cyklicznej obecności rytuałów jest to, iż wyznaczane są nie przez okoliczności konkretnej sytuacji, lecz wynikają z pewnych zasad. Jest to prawdziwe w odniesieniu do rytuałów kalendarzowych jedynie z definicji, tymczasem - w odniesieniu do innych — w pewien sposób i z pewnego punktu widzenia pozostaje jedynym kryterium. Weźmy choćby rytuał przejścia z jednego społecznego przedziału wiekowego do innego (van Gennep, 1908/1960). Wydawać by się mogło, że wyznacza go zjawisko określone konkretną sytuacją: gdy ludzie osiągają pewien wiek biologiczny, wtedy sięga się po rytuał, który przenosi ich do następnego społecznie określonego przedziału wiekowego. Nie jest to jednak podyktowane okolicznościami konkretnej sytuacji. Bar miewa, chrzciny, pierwsze bale oraz inne sposoby przejścia przez okres dojrzewania lub podjęcia odpowiedzialności wieku dorosłych (np. ukończenie 18 lub 21 lat) organizowane są wtedy, gdy wynikają z norm grup społecznych, a nie wtedy, gdy jednostki, których one dotyczą, będą już na nie gotowe. W wielu wspólnotach Amerykanów pochodzenia meksykańskiego rytuał przejścia odprawia się w dniu 15. urodzin dziewcząt, które stają się wówczas młodymi kobietami, bez względu na stopień dojrzałości konkretnych młodych osób, których to dotyczy.

Bardziej złożony przykład stanowi cykl rytualny przedstawiony przez Kappaporta (1968) w Pigs for the Ancestors. Autor pisze tam, że cykl ceremonii u Tsembaga na Nowej Gwinei powiązany jest z różnymi cyklami ekologicznymi, np. dotyczącymi liczby świń, wieku i urodzajności działek ogrodowych oraz ilości kalorii zużytych przy uprawianiu ogrodu lub w trakcie innych prac. Cykle te działały wspólnie jako system cybernetyczny, w całości przystosowując się do odpowiednich procesów ekologicznych. Cykl rytualny wiąże się również w istotny sposób z umowami, sojuszami, walkami, zabiegami, ożenkami i handlem między sąsiadującymi grupami. Znaczenie każdego rytuału, jak również całego cyklu, wyraża się przy tym w terminach religijnych - w odniesieniu do świętości, przodków i zasad moralnych. Stąd też odprawianie rytuałów jest tak głęboko zakorzenione w życiu tego ludu, jak lo tylko możliwe; w cyklu następują one po sobie w taki sposób, że raz zainicjowane kontynuowane są według jego własnej logiki, bez związku /. systemem ekologicznym czy społecznym, całość natomiast pozostaje pod wpływem znaczącego wzorca, który kształtuje główne zasady życia społecznego.