obraz6

34 Komunikacja rytualna: od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej

boli w ich zewnętrznym wyrazie nie jest oczywiste. Jednym z powodów takiego stanu rzeczy jest fakt, iż większość społecznie istotnych symboli cechuje kondensacja - termin używany w nieco innym znaczeniu w antropologii i psychologii.

Sapir (1934/1949) rozróżnił symbolizm referencyjny i skondensowany, przy czym dla tego drugiego właściwe są wielokrotność odniesień, bogactwo znaczenia, „wysoka kondensacja form zachowań sub-stytutywnych bezpośredniego wyrażania, pozwalających na natychmiastowe wyładowanie napięcia emocjonalnego” (s. 565), „głębokie zakorzenienie w podświadomości oraz rozprzestrzenianie się jego jakości emocjonalnych na przypadki zachowania lub sytuacje pozostające niewątpliwie daleko poza pierwotnym znaczeniem symbolu” (s. 566).

Według Freuda (1913/1996, s. 245-247), kondensacja jest aspektem powstawania snów, procesu transformacji, dzięki któremu podświadome myśli stają się treścią snów. Jedną z cech związku między treścią snów a myślami sennymi jest skondensowanie treści snów. Owa kondensacja uwidacznia się na przynajmniej trzy sposoby: 1) zawartość treści snów jest dużo mniejsza od zawartości myśli sennych, 2) dla każdego elementu treści snów można wskazać wielorakie wyznaczniki w myślach sennych, oraz - najważniejsze - 3) najbardziej żywe i intensywne elementy snu to te najbardziej skondensowane, posiadające najwięcej wyznaczników w myślach sennych (s. 267). W rezultacie, „intensywność całego biegu myśli w końcu zostanie skupiona w jednym jedynym elemencie wyobrażeniowym. (...) wyobrażenia, które charakteryzują się wielką doniosłością psychiczną jako punkty węzłowe czy też jako rezultaty końcowe całych łańcuchów myślowych”, mogą być reprezentowane w intensywności całkiem innej idei przedstawionej we śnie (s. 499).

W nieco późniejszym ujęciu antropologicznym kondensację odniesiono do charakterystycznej cechy symboli rytualnych, a mianowicie do tego, iż wielorakie znaczenia, działania i zjawiska mogą być przedstawiane jednocześnie. Victor TUmer (1967) powiada, na przykład, że „drzewo mleczne zastępuje, inter alia, kobiece piersi, macierzyństwo, nowicjuszkę w Nkang’a, regułę matrylineażu, konkretny przypadek matrylineażu, uczenie się oraz jedność i trwałość społeczeństwa Ndem-bu” (s. 28). Oprócz potrzeby wyjaśnienia wszystkich tych znaczeń, uwzględnić należy funkcje i konsekwencje samej kondensacji oraz określony zbiór znaczeń skondensowanych w danym symbolu rytualnym (zob. wyjaśnienie TUrnera wpływu Objaśniania marzeń sennych Freuda na jego własne dzieło, TUmer, 1978; por. Leach, 1989, s. 49-53 o technicznie odmiennym wykorzystaniu).

Skondensowane symbole religijne - a dotyczy to również tych związanych z postawami patriotycznymi czy nacjonalistycznymi - eksplodują znaczeniem, gdy zostaną wyzwolone w sytuacji rytualnej. Zwykłe I >t /.edmioty, jak flagi, uniformy, krzyże i szaty zdają się wypełniać zna-■ zuniem sytuacje, w których się pojawiają. Zalewają świadomość, z mniejszając znaczenie ego, wypełniając ją natomiast doświadczanym umuchronnym przepływem znaczenia. Według analiz Turnera (1967), l- i mdensacyjna natura symboli rytualnych pozwala na stopienie się ich /1 mczeń emocjonalnych i ideologicznych w ceremonii i jej następstwach.

W sytuacji działania rytuału, z towarzyszącym mu podnieceniem społecznym oraz obecnością bezpośrednich fizycznych bodźców, takich jak magia, śpiew, taniec, alkohol, palenie kadzidła i niezwykłe stroje, symbol rytualny - można by rzec - dokonuje wymiany jakości. (...) Nieprzyjemność przymusu moralnego zostaje przekształcona w „umiłowanie cnoty” (s. 30).

Takie skondensowane symbole są jednocześnie bardzo niejasne -mc tylko trudne dla obserwatora społecznego - albowiem są niezwykle elastyczne, łatwe do adaptacji w różnych zastosowaniach społecznych. Symbole takie mogą mieć jednocześnie różne znaczenia dla poszczególnych ludzi, zależnie od ich wrażliwości na odmienne sposoby wartościowania. Skuteczność takich symboli może się przenosić z jednej sytuacji na drugą. Wartościowanie emocjonalne związane z pewnymi symbolami w jednej sytuacji, można rytualnie wywołać w innej, a siłę emocji wykorzystać dla osiągnięcia różnych celów. Jest to powszechnie widoczne w wykorzystywaniu symboli narodowych, które odwołują się do patriotyzmu w nienarodowych kontekstach, takich jak szkoły, mecze piłkarskie i kampanie polityczne. Kondensacja to klucz do politycznego wykorzystania rytuału (Kertzer, 1988).

Istnieje również inna konsekwencja kondensacji. Z punktu widzenia uczestnika, skondensowana natura symboli rytuału stanowi o ich pi /.(‘syceniu. Symbole są nośnikami większej ilości znaczeń, niż jest to normalnie możliwe. Zdarza się więc, że zaczynają się one strącać w wie-lugłosowość zawartości niewielkiego naczynia, podobnie jak przesycony płyn oddaje stały osad, gdy tylko jego reszta - wskutek nieuważnego poruszenia - usunie skrystalizowany osad. W pewnych okolicznościach uściśnięcie ręki ma - na wielu poziomach jednocześnie - pozytywne skutki społeczne. Wszelako, gdy zaczynamy o tym myśleć - gdy piólmjemy wskazać odniesienia: przyjazny gest, znak braku zagrożenia. utrwalenie braterstwa, ponowne nawiązanie stosunków między lodzicem a dzieckiem, zasada sprzyjająca pomyślności interesów, starodawny zwyczaj mężczyzn, głupi anachronizm - jego znaczenie może szybko ulec zatracie. Działanie kondensacji zależy od wiary, braku uwagi