obraz7

36 Komunikacja rytualna: od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej

lub niewłaściwego nakierowania uwagi, przestaje natomiast trwać, kiedy kondensację poddaje się świadomemu roztrząsaniu. Refleksja krytyczna, co szerzej omawia Grimes (1990), ze względu na jej umiejętność rozpakowywania skondensowanych symboli rytuału, ukazywania często problematycznych odniesień, może wywoływać wrogie nastawienie wobec rytuału. Podobnie, jak zauważył Sapir (1934/1949), gdy zmiana społeczna prowadzi do usunięcia unormowanego wzoru zachowania, który wspierał symbol skondensowany, może on zostać zdemaskowany, może się okazać, że ma znikome odniesienia lub funkcje lub że jest ich w ogóle pozbawiony.

Niektórzy potrzebę pewnej „bezrefleksyjności” - dla zapewnienia skuteczności symboli rytualnych, zwykle poprzez kondensację wielorakich odniesień i wartościowań - uważają za rodzaj podstępu (np. Bloch, 1989), inni zaś - za jakość transcendentną (np. Rappaport, 1979). Spór ten powróci jeszcze w tej książce, a jego aspekty omówione zostaną w cząstkach 3.5 oraz 6.5, jak również w rozdziale końcowym. TUtaj podsumujemy go stwierdzeniem Tlirnera (1967), że

symbol rytualny posiada, na równi z symbolem sennym, cechę odkrytą przez Freuda - pozostawania kompromisem między dwiema przeciwstawnymi tendencjami. Jest to kompromis między potrzebą kontroli społecznej a pewną wrodzoną i uniwersalną ludzką motoryczną siłą, której pełne zaspokojenie prowadzi do załamania się owej kontroli (s. 37).

W konsekwencji przyjęcia tego stanowiska należy stwierdzić, że ocena rytuału musi w pewnej mierze zależeć od charakteru kompromisu i jakości powstałego wskutek tego ładu; rezultaty mogą mieć charakter uzdrawiający lub patologiczny (zob. Bateson 1972/1987, s. 473).

2.1.11 Zachowanie ekspresyjne lub estetyczne, nadmiar

estetyczny

Wiele definicji rytuału eksponuje jego element ekspresyjny lub estetyczny; jednoznacznie sprowadza się do tego słynna definicja rytuału Leacha (1968) - jako ekspresyjnego aspektu zachowania. Inni wyznacznik rytuału widzą w nadmiarze stylistycznym lub estetycznym. Określanie rytuału poprzez odniesienie do nadmiaru estetycznego zostanie poddane krytyce w cząstce 3.4, jednakże posługiwanie się nadmiarem estetycznym jako środkiem metodologicznym określania rytuału stanowi powszechną strategię, która wymaga osobnego omówienia. Jeśli zatem coś bez powodu poddaje się stylizacji, podkreśla się estetyczny wymiar w sferze skądinąd praktycznej lub też sięga się po symbolizm jako środek stylistyczny, uważa się to wówczas za wyznacznik obecności postaw rytualnych. Na przykład, wkroczenie do pokoju można po-sirzegać jako działanie służące osiągnięciu jakiegoś celu. Zrobienie tego przy akompaniamencie orldestry grającej „Hail to the Chief”, kiedy umundurowani strażnicy stoją na baczność, a wszyscy inni wśród publiczności stają na palcach, można postrzegać jako działanie naznaczone nadmiarem estetycznym, a zatem działanie zrytualizowane.

Logika określania rytuału jako zachowania estetycznego wiąże się /. rozróżnieniem aktów praktycznych i ekspresyjnych, w których te pierwsze łączy się z użytecznością i materialnością, drugie zaś - z es-i etyką, symbolami i ideami. Odwołuje się ona do zdrowego rozsądku i może być użyteczna, jakkolwiek Sahlins (1976, s. 166-204) sugeruje, ze odróżnianie tego, co praktyczne, od tego, co ekspresyjne, jest samo w sobie konstrukcją symboliczną, wyrażającą pewne idee, i wyjątkowo estetyczną.

Powód, dla którego Amerykanie uważają psy za niejadalne, a bydło za .jadalne”, nie jest bardziej dostępny zmysłom niż cena mięsa. Ibk samo, określanie spodni jako męskich, spódnic zaś jako żeńskie nie uwidacznia koniecznego związku z ich własnościami fizycznymi lub wynikających z tego zależności. Wywodzi się raczej z ich korelacji w systemie symbolicznym (...) (Sahlins, 1976, s. 169-170).

Autor chce wykazać, że związki symboliczne krów i świń, koni i psów /. bliskością przestrzeni domowej w kulturze amerykańskiej definiują z asady przyzwolenia lub tabuizowania rozmaitych zwierząt jako pożywienia. Przedstawia nawet jeszcze bardziej subtelne analizy materiałów, kolorów, wzorów i technik projektowania różnych strojów służących wyrażeniu odmiennych płci, klas i kultur. Ukryte założenia tych analiz stanowi pogląd, że aspekt symboliczny czy ekspresyjny rzeczy u zależniony jest od standardów niezbędności i użyteczności materialnej, kierujący się w istocie logiką określającą rytuał jako aracjonalny lub irracjonalny (zob. 2.1.4 i 3.4). Wykazuje tym samym, że użyteczność, o ile nie sama materialność, sama w sobie stanowi kategorią kulturową określoną w systemie symboli.

Ujawnia to jedną z trudności wykorzystania kategorii stylu i estety-l<i jako terminów określających rytuał. Same kategorie stylu, symbolu, ekspresji i estetyki prowadzą do zbytniego poszerzenia definicji rytuału. Jeżeli utożsami się je z pojęciem nadmiaru, wtedy pociągać będzie to konieczność zastosowania jakiegoś kryterium osądu. Pojawia się zatem nieuchronnie racjonalność techniczna, użyteczność lub ja-ldeś inne schematy tego rodzaju, zasadniczo rozbieżne ze zjawiskami l yiualnymi (Douglas, 1970/1982) lub po prostu nieświadome swych własnych podstaw kulturowych (Sahlins, 1976).