obraz7

i 36 Komunikacja rytualna: od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej

i ta sama osoba może zostać zmuszona do bycia kimś jeszcze innym. Równocześnie udana interakcja społeczna ~ uporządkowana w zwykły sposób - wymaga uznania przez ludzi za oczywiste, iż są w istocie takimi, jakimi się wydają. Ład wymaga wspólnej pracy ludzi w celu podtrzymania kierunku interakcji społecznej. We wczesnych pracach Goff-mana dotyczyło to nade wszystko pracy nad fasadą - wysiłków podtrzymania własnej i cudzej fasady - wyrażania i pokazywania szacunku oraz układności, podziału rzeczywistości społecznej na scenę i kulisy, z odpowiednimi zachowaniami przewidzianymi dla każdej z tych sytuacji, zasadami uprzejmości, sposobami radzenia sobie w kłopotliwych sytuacjach itd. Są to ceremonialne aspekty kontaktów codziennych. Poprzez skupienie uwagi na potrzebach, przy równoczesnym bagatelizowaniu zagrożeń tożsamości własnej i cudzej, ludzie podtrzymują niezakłócony spokój ich interakcji, a przy tym tworzą warunki kształtowania poszczególnych osobowości.

Z powodu terminologii, jaką Goffman się posługiwał, słów: aktor, tekst, fasada, rola itd., często przypisywano mu ujmowanie życia społecznego jako zwykłej gry, interakcji społecznej jako zwykłego teatru, rzeczywistości społecznej jako zwykłej fikcji. Nie jest to jednak zgodne ani z jego dorobkiem, ani z opisywaną przez niego rzeczywistością życia społecznego. Nie jest to bowiem zwykła gra, lecz gra rytualna, nie jest to zwykły teatr, lecz teatr uświęcony, nie jest to zwykła fikcja, lecz symboliczne tworzenie realiów życiowych. Uważna lektura wczesnego Goffmana nie pozostawia wątpliwości, że rozwija on inspirujące Durk-heimowskie poglądy, nigdy wszakże w pełni nie rozwinięte, na temat kultu jednostki jako postaci nowoczesnej religii świeckiej (Chriss 1993; Collins 1988b). Osoba jest mianowicie obiektem uświęconym w systemie interakcji społecznej; formy uprzejmości, szacunku i układności, posługiwanie się fasadą, oddzielanie zachowania na scenie i za kulisami i inne tego rodzaju zachowania stanowią rytuały zbliżania się i oddalania od tego uświęconego obiektu.

Beztrosko pomija się przy tym dwie ważne kwestie. Jedną z nich jest moralna podstawa całości. Mamy tutaj do czynienia z rzeczywistością powinności i ich braku, a konkretnie - z wartościowaniem charakteru i zachowania się osoby. Podobnie jak u Durkheima, choć z użyciem innych środków, Goffmanowska rzeczywistość społeczna zbudowana jest z imperatywów moralnych.

Po drugie, ów model dotyczy w takim samym stopniu definicji sytuacji, jak i koncepcji osoby. Ażeby kontakt społeczny pomiędzy wszystkimi stronami przebiegał pomyślnie, nie wolno im kłamać. To zaś zależy od umiejętności zmieniania ról i tożsamości z chwili na chwilę, z sytuacji na sytuację, bez możliwości zastosowania kryteriów porównania owych sytuacji. Uczestnicy są zatem zmuszeni do współdziałania w tworzeniu kontaktów, które stanowią odrębne, względnie izolowane rzeczywistości społeczne. Warstwa uświęcenia zwykłej interakcji jest zatem systemem form symbolicznych, który służy rytualnemu tworzeniu sfer uporządkowanych w perspektywie moralności.

Prace Eliasa (1939/1978, 1939/1982, 1969/1983) na temat form ogłady i uprzejmości wprowadzają do zagadnienia element historyczny i instytucjonalny. Pokazuje on, w jaki sposób formy poprawnej interakcji społecznej i prezentacji publicznej zmieniły się w historii Europy oraz w jaki sposób owe historyczne zmiany formy są związane ze strukturami instytucjonalnymi społeczeństw, w których występują. Jednostkowa kompetencja społeczna jest więc formą instytucjonalnego kształtowania indywidualności. Co ciekawe, główną wielowiekową tendencją, która doprowadziła do powstania zachodniej nowoczesności, jest internalizacja kontroli, usunięcie władzy instytucjonalnej przez jednostkową samokontrolę (zob. również inne prace z zakresu historii etykiety: Bremmer, Roodenburg 1991; Kasson 1990; Kozioł 1992).

Podsumowując, tożsamość, którą wyraża osoba, stanowi rytualne wskazanie miejsca w sieci stosunków społecznych oraz rytualnie uporządkowaną sekwencję działań społecznych.

11.2 RYTUAŁY STYLU i STATUSU

Styl wyróżnia się tym, iż teksty jego przedstawień odnoszą się do określonych grup, lub tym, że jego twórcą jest konkretna osoba w określonym miejscu i czasie. Wszyscy uczestnicy komunikacji muszą dokonywać wyborów, przy czym rzadko istnieje jakiś obowiązujący sposób mówienia czy robienia czegoś. Podejmowane wybory prowadzą do powstania stylu. (Należy zauważyć, iż tak przedstawiona kategoria stylu wyłania się z nadmiaru i dowolności w systemach znaków, a nie z nadmiaru w tekście. Nie zależy to od rozróżnienia na znaki niezbędne i zbędne w danym tekście lub wykonania czy przypinania etykietki „wiadomości” czy „informacji” znakom niezbędnym, natomiast „stylu” lub „ozdobnika” znakom zbędnym - zob. par. 3.4; Shannon, Weaver 1949/ 1963. W rzeczy samej Jeżeli styl przedstawia się jako wytwór nadmiaru i dowolności w systemach znaków, od których różnią się teksty i wykonania, jest on pewną koniecznością tekstów i wykonań, ponieważ bez niego nie mogą one funkcjonować razem).

Jeżeli elementy stylu są zgodne ze społecznymi konwencjami i wykonaniem, można je potraktować jako przykład rytualizacji. Bez wątpienia, gdy mamy do czynienia z performatywnym użyciem konwencji